Χρήστος Πολατίδης: Το έθιμο των Αναστεναριών
*(Ο Χρήστος Πολατίδης είναι Δρ. Χημικός Μηχανικός. Εδώ και πολλά χρόνια συμμετέχει στο έθιμο ως πυροβάτης. Ερευνά συστηματικά το φαινόμενο της ακαΐας. Ζει και εργάζεται στις Σέρρες ενώ παράλληλα διδάσκει ως εντεταλμένος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας).
Στις 21 Μαΐου αναβίωσε σε αρκετές περιοχές της βόρειας, κυρίως, Ελλάδας, το έθιμο των αναστεναριών. Εκατοντάδες συμπολίτες μας βάδισαν για ακόμα μια χρονιά ξυπόλητοι πάνω σε αναμμένα κάρβουνα, βιώνοντας το αινιγματικό φαινόμενο της ακαϊας.
Ο Χρήστος Πολατίδης, είναι ένας επιστήμονας που ερευνά το δρώμενο όντας και ο ίδιος αναστενάρης αρκετά χρόνια τώρα.
Μας λέει λοιπόν ο κ. Πολατίδης:
Τα συναισθήματα που βιώνει ένας πυροβάτης κατά τη διάρκεια τέλεσης του δρωμένου είναι πολύ δύσκολο να περιγραφούν. Όπως ακριβώς μία γυναίκα δεν μπορεί να περιγράψει και να μεταδώσει την εμπειρία του τοκετού, έτσι και οι πυροβάτες αδυνατούν να περιγράψουν το τι ακριβώς νιώθουν κατά τη διάρκεια της Πυροβασίας. Μετά το τέλος του δρωμένου, θα λέγαμε ότι επικρατούν η χαρά, η γαλήνη και η εσωτερική πληρότητα.
Δεν υπάρχει κάποιο «μυστικό» ή κάποια ιδιαίτερη «τεχνική» η οποία κατά κάποιον τρόπο «διδάσκεται» και την οποία θα πρέπει να ακολουθήσει κάποιος προκειμένου να προχωρήσει στην Πυροβασία. Αν υποτεθεί ότι απαιτούνται κάποια ιδιαίτερα «εφόδια» αυτά προκύπτουν από τη συμμετοχή του σε όλες τις φάσεις του τελετουργικού. Όπως φαίνεται, σημαντικό στοιχείο αποτελεί ο σωστός συντονισμός με το ρυθμό της μουσικής κατά τη διάρκεια του χορού.
ΑΝΑΣΤΕΝΑΡΙΑ
Στα αναστενάρια ακολουθείται συγκεκριμένη ιεροτελεστία, η οποία ακολουθεί τον ετήσιο κύκλο και ρυθμό της φύσης. Οι προετοιμασίες αρχίζουν μήνες πριν. Στις 27 Οκτωβρίου γίνονται οι αγερμοί για να συγκεντρωθούν μέσα στα αμανέτια (τα ιερά μαντήλια τα οποία φέρουν οι αναστενάρηδες κατά τη διάρκεια της Πυροβασίας) τα χρήματα για την αγορά του ιερού θύματος. Η μέρα αυτή ονομάζεται «Μέρα του Σκλάβου», μια ονομασία που προέρχεται από τα κατ’ Αγρούς Διονύσια της Αρχαιότητας.
Στις 17-18 Ιανουαρίου αγοράζουν το «μπικάδι», το ζώο που θα θυσιαστεί. Τα παλαιότερα χρόνια προτιμούσαν τον ταύρο, που συνδέεται με τις αρχαίες ηλιακές λατρείες και τη λατρεία του Διόνυσου. Σήμερα συνηθίζεται να θυσιάζουν ένα μαύρο κριάρι, σύμβολο κι αυτό του Θεού Διόνυσου. Στη συνέχεια γίνεται το «μικρό πανηγύρι» και ακολουθεί πυροβασία είτε σε εσωτερικό χώρο στο κονάκι με κάρβουνα από το τζάκι είτε σε εξωτερικό χώρο όπως και στο «μεγάλο πανηγύρι» τον Μάιο.
Στις 21 Μαΐου, γίνεται η ζωοθυσία. Οι Αναστενάρηδες παίρνουν επίσης νερό από την ιερή πηγή απαραίτητο στοιχείο του όλου τελετουργικού. Ο χορός επαναλαμβάνεται στο κονάκι το απόγευμα με τα όργανα μπροστά και με συνεχή χορό. Στη συνέχεια οι Αναστενάρηδες ανάβουν τη φωτιά σε ένα σωρό από ξύλα. Όταν τα κάρβουνα είναι έτοιμα, κρατώντας εικόνες και αμανέτια, μπαίνουν στην ανθρακιά και πάνω στα πυρακτωμένα κάρβουνα συνεχίζουν το χορό τους. Τη στιγμή αυτή πιστεύουν ότι δεσμεύεται κάθε αρρώστια, επιζωοτία , κακοδαιμονία, όπως αντίστοιχα συμβαίνει και σε πολλά δρώμενα της άνοιξης στον ευρύτερο ιστορικό ελληνικό χώρο.
Η πυροβασία ολοκληρώνεται με κυκλικό συρτό χορό, γύρω από τα πατημένα – σβησμένα κάρβουνα. Ο εκστατικός χορός επαναλαμβάνεται τις δύο επόμενες ημέρες και η όλη τελετουργία τελειώνει με πυροβασία το βράδυ της 23ης Μαΐου.
ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΔΡΩΜΕΝΟΥ
Στις μέρες μας το δρώμενο έχει ενσωματώσει πολλά εμφανή χριστιανικά στοιχεία και θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως εκχριστιανισμένο. Η συστηματική μελέτη όμως αποδεικνύει ότι τα χριστιανικά στοιχεία είναι περισσότερο επιφανειακά και λιγότερο ουσιαστικά. Έτσι στη συντριπτική τους πλειοψηφία Έλληνες και ξένοι ερευνητές συμφωνούν ότι το δρώμενο έχει τις ρίζες του στην απώτατη αρχαιότητα και σχετίζεται με την Διονυσιακή λατρεία. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι «τό πῦρ καθαίρει καί τό ὕδωρ ἁγνίζει», ενώ ο Ευριπίδης στις Βάκχες γράφει για τις Μαινάδες:
«ἐπὶ δὲ βοστρύχοις πῦρ ἔφερον, οὐδ᾽ ἔκαιεν».
Φαίνεται από τις πηγές ότι κατά την αρχαιότητα η Πυροβασία ετελείτο σε πολλές περιοχές του ευρύτερου Ελλαδικού χώρου, όπως στη Μεσσηνία, στη Βοιωτία, σε περιοχές της Μακεδονίας και Θράκης, στην Κάτω Ιταλία, στην Μικρά Ασία και αλλού. Ο Στράβων αναφέρει ότι στην πόλη Καστάβαλα της Μικράς Ασίας υπήρχε το ιερό της Περασίας Αρτέμιδος
«ὅπου φασὶ τὰς ἱερείας γυμνοῖς τοῖς ποσὶ δι’ ἀνθρακιᾶς βαδίζειν ἀπαθεῖς»
Την Διονυσιακή προέλευση του εθίμου πιστοποιεί και η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος η οποία σε έγγραφο με αριθμό Πρωτοκόλλου 1531 / 26-6-1947, προς τον τότε Μητροπολίτη Σερρών και Νιγρίτης αναφέρει μεταξύ των άλλων:
«Συνοδική διαγνώμη, γνωρίζομεν υμίν ότι το εν λόγω έθιμον ως ειδωλολατρικόν και αναγόμενον εις τας οργιαστικάς εορτάς του Διονύσου, δέον να καταργηθεί χρησιμοποιουμένων όλων των πνευματικών μέσων, των υπό της Εκκλησίας διατειθεμένων».
ΕΝΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΣΥΜΒΙΒΑΣΜΟΣ
Δεν υπάρχουν ιστορικά στοιχεία ή ενδείξεις για το πότε ακριβώς έγινε η σύνδεση με την γιορτή των Αγίων Κων/νου και Ελένης. Θα πρέπει όμως να σχετίζεται με τις διώξεις εναντίον των Ελλήνων, τις σφαγές Ελλήνων Εθνικών (π.χ. στον Ιππόδρομο της Θεσσαλονίκης, στη Σαμοθράκη κ.α.), τις καταστροφές αγαλμάτων και Ναών, τις πυρπολήσεις βιβλιοθηκών κλπ.
Κατά πάσα πιθανότητα υπήρξε κάτι σαν «ιστορικός συμβιβασμός». Οι αναστενάρηδες υιοθέτησαν χριστιανικά στοιχεία στο τελετουργικό, ενώ η τότε εκκλησία χωρίς ποτέ να αποδεχθεί και να ενσωματώσει το έθιμο, έδειξε «ανοχή» και δεν άσκησε βία, όπως συνήθως έκανε σε ανάλογες περιπτώσεις. Αυτή η ανοχή που επέδειξε η εκκλησία, τουλάχιστον για το χωριό Κωστί της Βορειοανατολικής Θράκης, συνετέλεσε στη διάσωση του εθίμου, το οποίο μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, μεταφέρθηκε σε περιοχές της Μακεδονίας όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από το Κωστί.
οι αναστενάρηδες είναι φορείς μιας σημαντικής Εθνικής παράδοσης. Είναι μικροί κρίκοι στην μεγάλη αλυσίδα του χρόνου, γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι παράδοση δεν είναι μόνο αυτό που παίρνουμε από τους παλαιότερους, αλλά κυρίως αυτό αφήνουμε στις γενιές που έρχονται.
Αν και κατά καιρούς έχουν εκδοθεί πολλά κείμενα από τοπικούς μητροπολίτες εναντίον του εθίμου, που περιείχαν ασύστολα ψεύδη για το έθιμο, απειλές αφορισμού και απαγόρευσης ταφής, αναθέματα κατά όσων συμμετέχουν είτε ως αναστενάρηδες είτε ως θεατές, οι Αναστενάρηδες δεν πειθαρχούν και εξακολουθούν να συμμετέχουν στο δρώμενο.
Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ
Παρατηρούμε πως κατά την τέλεση του εθίμου υπάρχουν διάφορα στοιχεία τους το κράτημα μιας εικόνας, οι ύμνοι και ο χορός, μια ζωοθυσία κατά τη διάρκεια τους 2ης μέρας.
Ο συμβολισμός όλων αυτών ανάγεται στους συμβολισμούς της Εθνικής μας παράδοσης. Αν ανατρέξουμε στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία θα βρούμε στοιχεία στον Ευριπίδη, Ησίοδο, Πλούταρχο κλπ που εξηγούν όλα τα προαναφερθέντα
Η ζωοθυσία κατέχει σημαντική θέση στο όλο τελετουργικό του δρώμενου των Αναστεναρίων. Αν ψάξουμε για συμβολισμούς μπορούμε να σταθούμε στον Ορφικό μύθο που λέει ότι όταν οι Τιτάνες προσπάθησαν να πιάσουν τον Διόνυσο για να τον σκοτώσουν, το μικρό παιδί πήρε μορφές διάφορων ζώων για να ξεφύγει, μεταμορφώθηκε σε λιοντάρι, τίγρη, άλογο και όταν τέλος πήρε τη μορφή του ταύρου τον έπιασαν οι Τιτάνες και τον διαμέλισαν.
Η ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ
Το έθιμο τελείται κάθε χρόνο στην Αγ. Ελένη και στην Κερκίνη Σερρών, στη Μαυρολεύκη Δράμας, στο Λαγκαδά Θεσσαλονίκης και στη Μελίκη Ημαθίας. Είναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια η Εκκλησία κρατά μια στάση θα λέγαμε «διακριτικής ανοχής». Δεν υιοθετεί το έθιμο λόγω της προέλευσής του, αλλά έχει πάψει να εκδίδει προκλητικά κείμενα εναντίον των Αναστεναρίων. Έτσι κάθε χρόνο συρρέουν για να παρακολουθήσουν το έθιμο χιλιάδες θεατές από την Ελλάδα και ολόκληρο τον κόσμο.
Η ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΝΟΜΩΝ
Αν ως «θαύμα» ορίσουμε την υπέρβαση ή την κατάργηση των φυσικών νόμων, σαφέστατα και δεν πρόκειται για θαύμα. Κατά τη διάρκεια του δρώμενου δεν συμβαίνει τίποτα μη φυσιολογικό. Όταν λέμε για ακαΐα μη φαντάζεστε ότι οι Αναστενάρηδες αποκτούν υπερφυσικές ικανότητες και θα μπορούσαν για παράδειγμα να πέσουν σε λιωμένο μέταλλο χωρίς να καούν. Απλά η αντοχή τους στην εμφάνιση εγκαύματος είναι αυξημένη σε σχέση με τα συνήθη.
Εκτός από τις φυσικοχημικές παραμέτρους που επηρεάζουν τη διαδικασία, όπως θερμοκρασία της πυράς, θερμοκρασία και υγρότητα ποδιών, κίνηση και διάρκεια επαφής, φαίνεται ότι η αυτοσυγκέντρωση, ο ρυθμός, η μελωδία και κυρίως ο χορός κινητοποιούν κάποιον μηχανισμό στον οργανισμό, που αυξάνει την αντοχή και αποτρέπει τη δημιουργία εγκαυμάτων. Και φυσικά δεν πρόκειται για αυθυποβολή των συμμετεχόντων.
Σημείωση: Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο εβδομαδιαίο περιοδικό του “Ελεύθερου Τύπου”, τα Φαινόμενα.
