Ποιοί ήταν οι Μεγάλοι Θεοί της Σαμοθράκης;
Ο επιθετικός προσδιορισμός «Μεγάλος», ήδη, προδιαθέτει για διάκριση από άλλες θεότητες. Με βάση την Ρέα και την σχέση της με τον Διόνυσο, αμφοτέρων δε με τα μυστήρια, προσεγγίζουμε πιο εύκολα την απάντηση του ερωτήματος, χωρίς να αγνοηθεί το λοιπό μυστηριακό πάνθεο. Λαμβάνοντας υπόψιν ενεπίγραφους χρυσούς κατάδεσμους, όπου οι μύστες παρουσιάζονται στον επέκεινα κόσμο ως «Αστέριοι», υιοί Ουρανού και Γαίας, τον τελούμενο θάνατο και αναγέννηση του μύστη..
Στην ελληνική μυστηριακή παράδοση, οι Μεγάλοι Θεοί. Όπως αυτοί τιμώντες στη Σαμοθράκη, είναι ο Ουρανός και η Γαία, αν και αυτό μαρτυρείται, λόγω αρρήτου μόνο στον Varro.
“Η Γαία και ο Ουρανός, όπως διδάσκουν τα μυστήρια των Σαμοθρακών, είναι οι Μεγάλοι Θεοί, και αυτοί οι οποίοι ανέφερα κάτω από πολλά ονόματα δεν είναι οι Μεγάλοι Θεοί, τους οποίους η Σαμοθράκη αναπαριστά με δύο αρσενικά χάλκινα αγάλματα που έχει τοποθετήσει πριν την είσοδο των Πυλών της πόλης – ούτε είναι, όπως πιστεύει ο λαός, οι θεοί της Σαμοθράκης. Τα αγάλματα αυτά είναι στην πραγματικότητα ο Κάστωρ και ο Πολυδεύκης. Όμως οι θεοί της Σαμοθράκης είναι είναι ένας άρρεν και μία θήλεια θεότητα, είναι αυτοί τους οποίους τα βιβλία των Προφητών Augurum Libris αναφέρουν γραπτώς ως ισχυρές θεότητες «divi potes», αυτοί που οι Σαμοθρακιώτες αποκαλούν “Θεούς δυνατούς”.
Varro Marcus Terentius, De lingua Latina, V, 58.
Είναι η μόνη πηγή που κατονομάζονται οι Μεγάλοι Θεοί της Σαμοθράκης.
Όμως εδώ μιλάμε για την Μήτηρ των Μεγάλων Θεών. Έτσι δεν θα αυθαιρετούσαμε αν υποστηρίζαμε, πως ανάλογη προσφώνηση θα μπορούσαν να έχουν οι υιοί της Ρέας. Αυτοί, όντως, μπορούν να δικαιολογήσουν το επίθετο «Μεγάλοι».
Το εν λόγω δύναται να υποστηριχθεί και από τις ιδιότητές τους, αφού ο Ζευς είναι πατήρ θεοτήτων, ο Ποσειδών είναι ο θρονισμένος στην κορυφή του Όρους της Σαμοθράκης, αλλά και επίτροπος στις ψυχές, οι οποίες έρχονται στην γέννηση.
«Γιατί είμαστε τρία αδέρφια εμείς υιού του Κρόνου, τους οποίους έτεκε η Ρέα, ο Ζευς, εγώ ο τριττός Ποσειδών κι’ έπειτα ο βασιλεύων στους νεκρούς Άδης»,
Ὅμηρος, Ἰλιὰς, Ραψωδία Ο, 187-188
Ο Πρόκλος στο έργο του “Εις τον Κρατύλον Πλάτωνος εκλογαί χρήσιμοι” μας λέει:
«Το όνομα “Ποσειδών” αναλύεται στο σημείο αυτό του διαλόγου κατά τρείς τρόπους, άλλωστε και την τρίαινα κατέχει ο θεός αυτός, και στον κύκλο του ανήκουν οι Τρίτωνες και η Αμφιτρίτη. Πρώτον, με βάση τον κλήρο που του έλαχε είναι ”επίτροπος” των ερχόμενων στην γένεσιν ψυχών, για τις οποίες ο κύκλος του αμεταβλήτου έχει δεθεί, εφόσον η θάλασσα αναλογεί στην γέννεση. Δεύτερον, πριν από την επαφή του με το πρώτο, σύμφωνα με ότι ειπώθηκε συγκριτικά για τον Δία : “ο Ζεύς έγινε πρώτος και πιο πολλά γνωρίζει”. Άλλωστε ο Ζεύς αυτός είναι το άμεσο προς αυτόν, τον Ποσειδώνα, νοητό. Τρίτον, από την ενέργεια που κατευθύνει προς τα εξωτερικά πράγματα και την επαφή του με τον Πλούτωνα, διότι εκείνος δίνει κίνηση στην φύση και ζωοποιεί τα τελευταία στοιχεία, εποπτεύει την ίδια την γη και την αναγείρει προς τις απογεννήσεις»,
Πρόκλος, Εἰς τὸν Κράτυλον Πλάτωνος ἐκλογαὶ χρήσιμοι, 150.
Ο ¨Όμηρος στους στίχους 11-16 στην Ραψωδία Ν’ της Ιλιάδος μας λέει:
«Γιατί και ο Ποσειδῶν παρατηρούσε την μάχη θρονισμένος επί της κορυφὴς τῆς δασωμένης Σαμοθράκης, απ΄ όπου φαίνονταν τ’ ὄρος τῆς Ἴδης ὅλο καὶ τα πλοία τῶν Ἀχαιῶν καὶ ἡ πόλις τοῦ Πριάμου. Ἐκεῖ, μέσ’ ἀπ’ τὴν θάλασσαν, ἀνέβη κι ἐκαθόνταν καὶ πόνο γιὰ τοὺς Ἀχαιούς, ποὺ έπλητταν οἱ Τρῶες, μέσα ἡ ψυχή του αἰσθάνετο καὶ πάθος πρὸς τὸν Δία»,
Ὅμηρος, Ἰλιὰς, Ραψωδία Ν΄, 11-16
Ο χθόνιος Ζευς / Άδης, ήταν άμεσα σχετιζόμενος με την Δωδώνη, τα ελευσίνια μυστήρια και τον Διόνυσο.
«Ζευς ο καταχθόνιος (δηλαδή ο Άδης) και η επαινετή Περσεφόνη»,
Ὅμηρος, Ἰλιὰς, Ραψωδία Ι΄, 457
Ενδεχομένως όμως, από ορφική επίδραση, νοήθηκαν ως «Μεγάλοι», οι ποιητές του Κόσμου, οπότε αντί του Άδου τιμώνταν ο σχετιζόμενος με τα καβείρια μυστήρια Ήφαιστος, σύζυγος ων της Αφροδίτης.
Ο Σαλούστιος στο “Περί Θεών και Κόσμου” σημειώνει:
Φυσικά στην λατρεία αυτών των θεοτήτων κατά τα μεγάλα μυστήρια, ουδείς εξ αυτών ως άρρητοι, θα μπορούσε να αναπαρίσταται, εικονικά, σε ανάγλυφα της Μητρός.
Μια άλλη πρόταση η οποία θα μπορούσε να εισαχθεί, είναι να ερμηνεύσουμε ως Μεγάλους Θεούς το Ολύμπιο Πάνθεο, το οποίο σύσσωμο παρευρέθη στους ιερούς γάμους του Κάδμου και της Αρμονίας, κεντρικό καβείριο δρώμενο.
«῎Εφορος δε Ἠλέκτρας τῆς Ἄτλαντος αὐτὴν εἶναι λέγει, Κάδμον δὲ παραπλέοντα τὴν Σαμοθρᾴκην, ἁρπάσαι αὐτὴν, τὴν δὲ εἰς τιμὴν τῆς μητρὸς ὀνομάσαι τὰς Ἠλέκτρας πύλας. Καὶ νῦν ἔτι ἐν τῇ Σαμοθρᾴκῃ ζητούσιν αὐτὴν ἐν ταῖς ἑορταῖς. Διαγόρας δὲ, από Λιβύης ἐλθούσαν τὴν Ἠλέκτραν οἰκῆσαι τὴν Σαμοθρᾴκην, ἔνθα συγγενομένη. Διΐ ἐτεκεν Ἡμιθέαν, Δάρδανον, Ἁρμονίαν· Τόν δὲ Κάδμον παραπλέοντα μετὰ Θάσου ἐπὶ ζήτησιν τῆς ἀδελφῆς, μυηθῆναι τε καὶ μυούμενον ἰδεῖν τὴν Ἁρμονίαν· προνοίᾳ δὲ Ἀθηνᾶς ἁρπάσαι αὐτὴν», σχόλιο στο «ὃς παῖδα γήμας Κύπριδος Ἁρμονίαν ποτὲ»
Το σχόλιον του Δερκύλλου λέγει, ότι η υπό του Κάδμου εις γάμον ληφθείσα Αρμονία ήτο θυγάτηρ του Δράκοντος, το δε του Εφόρου, ότι ήτο θυγάτηρ της Ηλέκτρας, «την δε (Αρμονίαν) εις τιμήν της μητρός ονομάσαι τάς Ηλέκτρας πύλας».
Εὐριπίδης, Φοίνισσαι, 7, στο Euripides Tragoedia Phoenissae – Scholia Ludovicus Casp. Valckenaer, Vol. II (Lipsiae: Harmann, 1824), 11.
Μια τρίτη προοπτική, είναι να νοούνται οι θεότητες εκείνες οι οποίες κατεξοχήν ονομάζονται Κάβειροι. Εδώ έχουμε δύο κατηγορίες Καβείρων.
Στην πρώτη, η οποία είναι και η πιο γνωστή, ανήκει η αρχική καβείρια Τριάς η οποία συν τω χρόνω έγινε Τετράς. Αναφερόμαστε στους Αξίερο, Αξιοκέρσα, Αξιόκερσο, η οποία κάποια στιγμή συμπεριέλαβε και τον Κάδμιλο. Τα ονόματα αυτά, έχουν δύο παραδόσεις ερμηνείας παραλληλισμών και όχι μια, όπως συχνά γράφεται. Πιο δημοφιλής είναι η αντιστοιχία σε Δήμητρα, Περσεφόνη, Άδη και Ερμή .
Μια παράδοση απόλυτα συμβατή με αυτήν της Ολυμπιάδος. Η λιγότερο γνωστή ερμηνεία, δεν γνωρίζουμε τι λάτρευε ως Αξίερο, αλλά τιμούσε ως Αξιοκέρσα αντί της Περσεφόνης την Αφροδίτη (σύζυγο του Ηφαίστου με κοινό τόπο αμφοτέρων την αθάνατη φλόγα). Ως Αξιόκερσο, πάλι, μυθολογούσε αντί του Άδου τον Απόλλωνα (ο Ήλιος, το ιερό πυρ της Δήλου, η κοινή λατρεία με τον Διόνυσο και η Λητώ είναι τα σημεία αναφοράς).
Τέλος ως Κάδμιλο έθεταν αντί του Ερμού τον Έρωτα ή τον υιό του Πόθο (συγκλίνουν στη γονιμότητα). Το τελευταίο, προσεγγίζει την ίδια την Σαμοθράκη, ταιριάζοντας με μια σχετική μαρτυρία του Πλίνιου.
Μια ιδέα για αρκετές από τις θεότητες, οι οποίες συνδέθηκαν με τη καβείρια λατρεία, έχουμε, κυρίως (αλλά όχι μόνο), από επιγραφές. Ειδικά σε τέτοιες στις οποίες διάφορες θεότητες συσχετίζονται με την Μητέρα. Μια πιο αντιπροσωπευτική εικόνα μας έχει δώσει μια μολύβδινη πινακίδα από την Αντιόχεια, η οποία εμπεριέχει επιγραφή κατάδεσμου των τελών του 5ου ή των αρχών του 6ου αιώνα μ.Χ. Εκεί στην επίκληση, η οποία αρχίζει με αναφορά σε ονόματα των Καβείρων, τα οποία διέσωσε ο Μνασεύς και ο Διονυσόδωρος, αναφέρονται οι Ζευς, Πλούτων, ένας Διόσκουρος, η Ρέα, Δήμητρα, Περσεφόνη, Διόνυσος, οι Κορυβάντες και η Εκάτη.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΤΤΗΣ
Γεννήθηκε στην Κολωνία της Γερμανίας το 1974 και πέρασε τα παιδικά του χρόνια στην Πτολεμαΐδα.
Ολοκλήρωσε τις πτυχιακές θεολογικές του σπουδές στην Θεολογική Σχολή του ΑΠΘ και ολοκληρώνει τις μεταπτυχιακές στο ΕΑΠ. Εργάσθηκε για πολλά χρόνια σε μουσειολογικά αντικείμενα, με κύρια έργο την καταγραφή και διαχείριση ιστορικών αρχείων και πολιτιστικών συλλογών και την ξενάγηση. Ειδικεύεται σε θέματα ερμηνευτικής πάνω στην ορθόδοξη θεολογία και μυστηριακής πάνω στην αρχαία ελληνική θεολογία, καθώς και την θεολογική παράδοση των Τημενιδών και Αιακιδών.
Άρθρα του δημοσιεύονται τακτικά, αλλά και έκτακτα στον ημερήσιο τύπο και σε περιοδικές συλλογές, από την δεκαετία του 2000΄.
Δημοσιογραφικά άρθρα επιστημονικού χαρακτήρα του είναι διαθέσιμα στο
http://e-ptolemeos.gr/author/konstantinoskottis/
Εκτεταμένα επιστημονικά άρθρα του είναι διαθέσιμα στο
https://kapodistriako.academia.edu/KonstantinosKottis
