Μετά την εκπομπή Αστερούσια Όρη – Η ουσία των Άστρων (Άυγουστος 2014) βρισκόμενος στην Κρήτη σκέφτηκα να παρουσιάσω μια λαογραφική εκπομπή αφιέρωμα στο χωριό Μαθιά Πεδιάδος Ηρακλείου. Τα θέματα που μπορούσα να επιλέξω ήταν πάρα πολλά. Η μυθιστορία μας είναι και παραμένει ζωντανή στην λαϊκή – προφορική μας παράδοση. Έχω ακούσει αμέτρητες παράξενες ιστορίες για τον τόπο αυτό. Μέρος αυτών είχε να κάνει με τις νεράϊδες – πέρα του ό,τι οι ιστορίες στην περιοχή που είχα ακούσει από μικρό παιδί ήταν σαγηνευτικές, οι μαρτυρίες ήταν πέρα από κάθε φαντασία εξωπραγματικές – τις οποίες άκουγα με δέος από πολύ σοβαρά και γνώριμα χείλη. Στα χωριά Μαθιά, Γεράκι, Αμαριανό, Κασταμονίτσα, Ξιδάς (Λύττος) βρίθουν οι ιστορίες για τα πλάσματα αυτά.
Μέρος επίσης αυτών των ιστοριών κατείχαν οι ιστορίες για τους γίγαντες, σαραντάπηχους και τριαμάτηδες που τελικά έδωσαν στο χωριό το όνομά του (Τρίμαθοι –Τριαμαθιά – Μαθιά) το οποίο έχει καταστραφεί από φυσικές καταστροφές πολλές φορές τους τελευταίους αιώνες.
Με βάση αυτά τα δύο θέματα ξεκίνησα να μαζεύω το υλικό, φωτογραφίες, κείμενα και συνεντεύξεις σε μία πρώτη προσπάθεια προσέγγισής του. Στην πορεία προέκυψε κάτι πολύ παράξενο και ανεξήγητο. Έκαναν την εμφάνισή τους κάποια πλάσματα στον ουρανό τα οποία κατάφερα να φωτογραφίσω … (βλ. φωτογραφίες πιο κάτω)
Συνεντεύξεις: Ευπραξία Κουδουναράκη & Αντώνης Δασκαλάκης
Έπαιξαν οι μουσικοί: Ανδρέας Τρευλάκης & Κωνσταντίνος Καπαρός
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΑΔΡΙΑΝΟΣ ΜΠΕΖΟΥΓΛΩΦ
Σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησίοδου, η Ρέα στάλθηκε από τους γονείς της στη Λύκτο, για να γεννήσει τον Δία.
Η Λύκτος ήταν από τις αρχαιότερες αποικίες των Λακεδαιμονίων. Την Δωρική καταγωγή της Λύκτου φανερώνει και νεώτερος τύπος του ονόματός της Καρνησόπολις. Το πήρε από τη λατρεία του Καρνείου Απόλλωνος, προς τιμή του οποίου ετελούντο αγώνες και εορτές.
Η Λύττος (στην Δωρική διάλεκτο Λύκτος μετατροπή του κτ σε ττ παράδειγμα Ακτική – Αττική) αναδείχτηκε σε μια από τις μεγαλύτερες και ισχυρότερες πόλεις της Κρήτης.
Κυριάρχησε σε όλη την Ανατολική Κρήτη και κυρίως στις επαρχίες Πεδιάδος Μεραμπέλου, Μονοφατσίου και Βιάνου. Κυριαρχώντας από Βορρά μέχρι Νότο, αμφισβήτησε για πολύ καιρό την πρωτοκαθεδρία της Κνωσού και γι αυτό το λόγο βρισκόταν πολύ συχνά σε πόλεμο μαζί της.
ΟΙ ΤΡΙΑΜΑΤΗΔΕΣ – ΤΡΙΟΜΑΤΕΣ – ΤΡΙΜΑΘΟΙ
Σε αρκετά σημεία της Κρήτης, από το ανατολικό μέχρι το δυτικό άκρο της, εντοπίζεται η γνωστή από τα ομηρικά έπη παράδοση σχετικά με τους Τριαμάτηδες, η οποία απαντάται και σε άλλα μέρη της Ελλάδος.
Στην Κρήτη και στη δημώδη κρητική παράδοση σχετικά με τους Τριαμάτηδες, παραθέτουμε μία καταγραφή, η οποία προέρχεται από την επαρχία Σητείας και έγινε από τον Εμμανουήλ Λιλιμπάκη πριν από το έτος 1888, και δημοσιεύθηκε αργότερα, το 1896, στο περιοδικό του Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως «Ζωγράφειος Αγών», τόμ. Α΄ (1896)
Στο Μεγάλο μοναστήρι (Μονή Τοπλού) είν’ ένα χάρκωμα (λέβητας) μεγάλο και το λένε Τριομάτα, γιατί πήγανε μια φορά τρεις νομάτοι (άνθρωποι) στην Τριοματιά και το πήρανε. Αυτοί εγυρίζανε να βρούνε την άκρα του κόσμου κ’ επήγανε και στην Τριοματιά σ’ ένα σπήλιο, απού έχε τυριά και βοτύρους κ’ εφάγανε. Μα ’ς τόσο (στο μεταξύ) ο σπήλιος ήρχιζε κ’ εκουνιούντονε_ ώστε να καλοσηκωθούνε μπαίνανε μέσα οι Τριομάτες κ’ είχανε δύο μάτια ’πο μπρος σαν και τσ’ άλλους αθρώπους, κι άλλον ένα στον ακουπά (αυχένα) ’πο πίσω. Ντελόγο (αμέσως) τσ’ ήπαιρνε το ρέμα να τσοι (τους) πάη μέσα στη μπούκα ντως (τους) μα ’κείνοι δεν τζοι (τους) φάγανε, μόνο, τως (τους) είπανε «Άϊντεστε εδά (ελάτε τώρα) και ταϋτέρου σας ροζονάρομ’ εμείς (και αύριο θα σας παρουσιάσουμε την φιλία μας). Αργά τσοι (τους) βάλανε κ’ εβράζαν το γάλα. Μα ένας απού τσοι (τους) τρεις είπε_ «Παναγία μου, και να γλυτώσωμ’ αποπαέ (από εδώ) και να σου φέρωμε το χάρκωμα». Σαν εφάγανε οι Τριομάτες γάλα, εθέκανε (ξάπλωσαν) και τσοι πηρ’ ο ύπνος. Τότε εδά σηκώθηκε ’κειοσά που ’τριβγε το γάλα και χύνει τως μ’ ένα ν-καυκί γάλα ανεγερτό (που κόχλαζε) στα μούτρα κ’ επλαντάξανε (πνίγηκαν). Και σηκώνουνται κι αυτοί και χύνουν το γάλα και παίρνουν το χάρκωμα (λέβητα) και το πάνε ντρέτα (κατευθείαν) στο Μοναστήρι».
Σε αυτήν την παράδοση, που καταγράφηκε στην επαρχία Σητείας, εντοπίζονται αρκετές ομοιότητες με τον μύθο του Κύκλωπα Πολύφημου (Οδύσ. ι, 364) αλλά και πολλές διαφορές σχετικά με την έκβαση του γεγονότος, με την κλοπή του λέβητα κ.λπ..
Σε αντίστοιχες κρητικές παραλλαγές οι Τριομάτες ή Τριαμάτηδες παριστάνονται να είναι ανθρωποφάγοι, να κατοικούν σε σπήλαια, σε χαμηλά σπίτια μέσα στην γη ή ακόμα και μέσα σε κάστρα. Στους χώρους όπου ζούσαν οι Τριαμάτηδες αναφέρεται ότι υπήρχε ένας μεγάλος λέβητας (καζάνι), μέσα στο οποίο ψηνόταν κρέας και ανθρώπινα κεφάλια.
ΟΙ ΝΕΡΑΪΔΕΣ ΤΟΥ ΑΜΑΡΙΑΝΟΥ
Ηβαλες πάλι Απλάτανε και απόψε τα καλά σου και ρίζουν οι νεράιδες ποια θα γενεί δικιά σου!! Στην πλατεία του χωριού μπροστά από την στέρνα παρουσιάζονταν κάποια βράδια νεράιδες. Οι νεράιδες ήταν πλάσματα αέρινα, πανέμορφα με μακριές χρωματιστές φορεσιές και μακριά μαλλιά.
Όποιον συναντούσαν τον έπιαναν στο χορό, απαγορευόταν όμως να μιλήσει γιατί θα του έπαιρναν τη μιλιά. Έβαζαν στον ώμο του ένα λευκό μαντήλι που αν το μάτωνε με κάποιο τρόπο, εκείνος που χόρευε μαζί τους, γινόταν αυτό χρυσό και το κρατούσε δικό του. Όταν άκουγαν τον πρώτο πετεινό έλεγε η πρώτη: «έκραξε ο κόκκινος, χορεύετε, όταν άκουγαν το δεύτερο, έλεγαν : « έκραξε ο δεύτερος, χορεύετε» και όταν άκουγαν τον τρίτο που εκείνη την ώρα ξημέρωνε, έλεγαν : έκραξε ο άσπρος , πάμε…»
Λέγεται ότι κάποιοι χωριανοί, μεταξύ των οποίων και ο συγχωρεμένος ο παππούς μου ο Ψαροκωστής, είχαν δει τις νεράιδες. Οι νεράιδες όποιον συναντούσαν τον έπιαναν στο χορό, απαγορευόταν όμως να μιλήσει γιατί θα του έπαιρναν τη μιλιά. Έβαζαν λέει στον ώμο του ένα λευκό μαντήλι που αν το μάτωνε με κάποιο τρόπο εκείνος που χόρευε μαζί τους, γινόταν χρυσό και το κρατούσε δικό του.
Όταν άρχιζε να ξημερώνει και να λαλούν οι πετεινοί χάνονταν ξαφνικά όπως ακριβώς είχαν εμφανιστεί.. Πιστεύεται ότι η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής που είναι στην πλατεία του χωριού χτίστηκε για να προστατεύσει το χωριό από της νεράιδες…. Διήγηση : Αμαριανό Ελένη Σμυρνάκη (2014) Επιμέλεια: Παπουτσάκη Βασιλική
Η ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ
Λεπτομέρεια από την αινιγματική φωτογραφία με τα ιπτάμενα πλάσματα. Η φωτογραφία είναι από την περιοχή που βρίσκεται το εκκλησάκι της Ζωοδόχου Πηγής στην περιφέρεια των χωριών Μαθιάς, Αμαριανού και Κασταμονίτσας.
