ΚΡΗΤΗ – ΑΙΓΥΠΤΟΣ: ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ
ΑΔΡΙΑΝΟΣ ΜΠΕΖΟΥΓΛΩΦ
ΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Η
Κρήτη με την Αίγυπτο είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Από την αρχή της
ιστορίας της αρχαιολογικής έρευνας στην Κρήτη αλλά και στην Αίγυπτο
διαπιστώνουμε αυτή την σχέση. Οι Πελασγοί, οι πρώτοι Έλληνες,
διεσπάρησαν σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γαίας. Υπάρχουν πολλοί μύθοι –
δηλαδή η πανάρχαια ιστορία που μεταδόθηκε μέσα από την προφορική μας
παράδοση – οι οποίοι μιλούν για αυτή την σχέση. Από την ιστορία της
Αργείας Ιούς και του Δαναού και του αδελφού του Αίγυπτου, από τον οποίο
παίρνει το όνομά της η χώρα της Αιγύπτου, ως την εποχή του Μεγάλου
Αλεξάνδρου και των διαδόχων, αλλά και την σημερινή εποχή με την
“Ελληνική Πόλη”, όπως ονομάζουν οι ίδιοι οι Αιγύπτιοι την Αλεξάνδρεια
σήμερα, φαίνονται οι δεσμοί των δύο πολιτισμών μέσα στην ιστορία 5.000
χρόνων.
Ο Άρθουρ Έβανς όταν έσκαβε στον βασιλικό τάφο στα Ισόπατα κοντά στην Κνωσό, έγραψε στον πατέρα του στις 30 Απριλίου του 1904: “ Είναι αξιοπερίεργο το μέγεθος του Αιγυπτιακού στοιχείου που υπάρχει εδώ.” Ο Έβανς θέτει με οξυδέρκεια το σοβαρό ζήτημα της παράλληλης χρονολόγησης του Μινωικού – αρχαίου Κρητικού πολιτισμού με τον Αιγυπτιακό. (*Βιβλιογραφία 1)
Υπάρχει πληθώρα Αιγυπτιακών αρχαιολογικών ευρημάτων στην Κρήτη, αλλά και στην Αίγυπτο τα αντίστοιχα Κρητικά ευρήματα είναι πάρα πολλά και πολύ σημαντικά από διαφορετικές περιόδους. Εδώ θα παρουσιάσουμε ένα ελάχιστο δείγμα ευρημάτων που καταδεικνύει αυτή την σχέση.
ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΑΓΑΘΩΝ
Οι πρώτες βεβαιωμένες επαφές ξεκινούν ήδη απ’ τα μέσα της 3ης χιλιετίας ΠΚΧ και πιστοποιούνται κυρίως με ανταλλαγή αγαθών. Η δομή της προανακτορικής Κρήτης κατά την περίοδο αυτή μας είναι άγνωστη, αλλά είναι πολύ πιθανή η ύπαρξη μιας πρωτοαστικής οργάνωσης με επίκεντρο την Κνωσό η οποία πρέπει να ήταν ο μεγαλύτερος αποδέκτης των επαφών με την Αίγυπτο. Η Αίγυπτος ήταν ισχυρή δύναμη εκείνη την εποχή αλλά διέθετε υποτυπώδη ναυσιπλοοία και επιζητεί επαφές με την Κρήτη. Στους πρωτομινωικούς τάφους της Μεσαράς, στον Μόχλο και Παλαίκαστρο και αλλού βρέθηκαν εισηγμένα Αιγυπτιακά αντικείμενα από τους Κρήτες ναυτικούς. Αντίστοιχα τα πρώτα Καμαραϊκά αγγεία βρέθηκαν στην Αίγυπτο και οι ανασκαφείς είχαν προβλήματα ταύτισής τους ως ότου βρέθηκε ο τόπος παραγωγής τους στις Καμάρες της Κρήτης. Τα αγγεία αυτά είναι ιδιαίτερα και πολύ δύσκολο να κατσκευαστούν σήμερα από έμπειρους αγγειοπλάστες.
Η ΓΡΑΦΗ
Η Κρήτη ήταν ασφαλώς η πρώτη περιοχή της Ευρώπης που απέκτησε σύστημα γραφής. Ήδη απο την 3η χιλιετία μαρτυρούνται τρεις εντελώς διαφορετικές γραφές: η ιερογλυφική, η γραμμική Α’ και γραμμική Β’ τις οποίες ο Έβανς ονομάζει πρώτος όπως και το όνομα του πολιτισμού των Κρητών ως Μινωικό. Ο Έβανς βρίσκει ομοιότητες των Αιγυπτιακών Ιερογλυφικών με τα Μινωικά Ιερογλυφικά. (*Βιβλιογραφία 2)
ΤΑ ΞΟΡΚΙΑ
Δύο ξόρκια στην γλώσσα των Keftiu για την αντιμετώπιση της «ασιατικής ασθένειας», όπως αναφέρεται, και της ερυθράς βρίσκονται στον ιατρικό πάπυρο του Λονδίνου. Ο πάπυρος περιέχει κι άλλα κείμενα, τα οποία τον χρονολογούν στην 19η Δυναστεία γύρω στα χρόνια του Τουταγχαμών. Τα ξόρκια είναι γραμμένα στην κοινή ιερατική γραφή χρησιμοποιώντας τον ομαδικό τρόπο γραφής, ο οποίος συμβατικά χρησιμοποιείται για τις ξένες γλώσσες και είναι κατά πολύ λεπτομερέστερος από την συνηθισμένη ιερογλυφική, ιδιαίτερα στην αναπαράσταση των συμφώνων! Σύμφωνα με τους ερευνητές η ύπαρξη των παραπάνω ενισχύει την άποψη ότι οι Αιγύπτιοι γνώριζαν, τουλάχιστον εν μέρει, την θρησκεία και την μαγεία της Μεγαλονήσου. Αυτό προκύπτει και από άλλα κείμενα (π.χ. του Sinuhe Μέσο Βασίλειο). (* Βιβλιογραφία 3)
ΟΙ ΜΙΝΩΙΤΕΣ (KEFTIU) ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ
Κατά την 18η Δυναστεία στην βασιλεία της Hatsepsut της πρώτης γυναίκας Φαραώ, (1490 – 1468 ΠΚΧ) κάτοικοι του Αιγαίου αποδίδουν φόρο τιμής στην αιγυπτιακή αυλή, όπως απεικονίζονται σε τμήμα θηβαϊκής τοιχογραφίας, που κοσμούσε τον τάφο της Senmut. Μεταξύ των μετάλλινων αγγείων υπάρχουν κύπελλα με ένθετη διακόσμηση χαρακτηριστικών αιγαιακών θεμάτων: ταινία με σπείρες και βούκρανα κατενώπιον. Θυμίζουν έντονα Ελλαδική τεχνοτροπία απο το Βαφειό Λακωνίας τα οποία είναι Μινυακά – Δωρικά αλλά και τους τάφους των μεταγενέστερων Μυκηναίων.
Επίσης κατά την 18η Δυναστεία κατά την βασιλεία του Τουθμοση ΙΙΙ (1490 – 1412) στις Θήβες στον τάφο Rekh-mi-re (T 100) αξιωματούχου της βασιλικής αυλής απεικονίζονται ξένοι σε πομπή, ανάμεσά τους και Κρήτες οι οποίοι φορούν Αιγαιακό δηλαδή Ελληνικό ένδυμα και μεταφέρουν αντικείμενα που περιέχουν Ελληνικά προϊόντα (ανάμεσα σε άλλα τάλαντα χαλκού, μετάλλινα αγγεία, ρυτά, ελεφαντόδοντα και άλλα πολύτιμα αντικείμενα). Ιδιαίτερη αίσθηση κάνει το περίζωμα που επιζωγραφίστηκε για να δηλώσει ότι οι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες γνώριζαν τις νέες ενδυματολογικές προτιμήσεις των Ελλήνων και αντανακλούν ίσως μιά Μυκηναϊκή επίδραση. (* Βιβλιογραφία 4)
Οι Έλληνες Κρήτες Keftiu εμφανίζονται σε πολλές ακόμα σκηνές σε τοιχογραφίες στην Αίγυπτο.
ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΔΑΙΜΟΝΑΣ – TAWERET – ΘΟΥΕΡΙΣ
Η Taweret ήταν ένα παράξενο ον, ακόμα και για τα Αιγυπτιακά δεδομένα: έχει το κεφάλι και το χοντρό σώμα του ιπποποτάμου σε συνδυασμό με τα πέλματα και την χαίτη του λιονταριού, ενώ φέρει συχνά κρεμαστούς γυναικείους μαστούς. Ως ανθρώπινο ον, περπατάει σε όρθια στάση. Ακόμα πιο αξιοπερίεργο είναι το επιμήκες έξαρμα καθ’ όλο το μήκος της ράχης της από το πίσω μέρος της κεφαλής έως την ουρά. Το έξαρμα αυτό παίρνει κάποτε την μορφή ρεαλιστικά αποδοσμένου κροκόδειλου, προσκολλημένου κάθετα στην ράχη της. “Taweret” σημαίνει “Μεγαλοπρεπής” και μετατράπηκε σε θεά των καθαρμών, η οποία εποπτεύει τους εξαγνισμούς που συνοδεύουν τις καθημερινές πράξεις ευλάβειας και τις τελετές, όπως και τον τοκετό. Της αφιέρωναν δεξαμενές εξαγνισμού, από τις οποίες αντλείτο νερό και χυνόταν στο έδαφος ως προσφορά σε αυτή. Εισάγεται στην Κρήτη ως μέρος μιας λαϊκής θρησκείας. (* Βιβλιογραφία 5)
Ο ΚΟΥΡΟΣ ΤΟΥ ΠΑΛΑΙΚΑΣΤΡΟΥ ΣΗΤΕΙΑΣ
Αγαλματίδιο ανδρικής μορφής το οποίο καταστράφηκε απο βανδαλισμό στο ιερό της πόλης περίπου το 1450 ΠΚΧ όταν καταστρέφονται στην Κρήτη τα Μινωικά Ιερά. Πρόκειται για Κρητικό έργο κάτω από ισχυρή αιγυπτιακή επίδραση σύμφωνα με τους ανασκαφείς. Η τέχνη του είναι απαρράμιλη και εντυπωσιάζει η μικρογλυπτική που αποδίδει ρεαλιστικά την ανατομία του – φλέβες κλπ χαρακτηριστικά. Παρουσιάζει εκπληκτική ομοιότητα ως μορφή με τον Αιγυπτιακό θεό της δημιουργίας Φθά.
Η ΕΝ ΖΩΗ ΘΕΟΠΟΙΗΣΗ ΒΑΣΙΛΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ
Στο ψήφισμα των Ιτανίων προς τιμήν του βασιλέως της Αιγύπτου Πτολεμαίου του Γ’ Ευεργέτου (246-221 ΠΚΧ) και της συζύγου του Βερενίκης, θυγατέρας του βασιλέως της Κυρήνης Μάγα, οι Ιτάνιοι τιμούν τον Πτολεμαίο για τις ευεργεσίες του και αποφασίζουν να ιδρύσουν ιερό τέμενος προς τιμήν του βασιλικού ζεύγους σε άλσος (παράδισον) της πόλης. Επίσης να κάνουν θυσίες και αγώνες δρόμου κάθε χρόνο την ημέρα των γενεθλίων του βασιλέως. Η θεοποίηση βασιλικών προσώπων, πράγμα ασύλληπτο για την ελληνική νοοτροπία, η οποία αποδεχόταν μόνο την μετα θάνατον ηρωοποίηση επιφανών προσώπων, άρχισε μετά την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία και την υιοθέτηση των εκεί πρακτικών της προσκύνησης του βασιλέως. Ειδικά στην Αίγυπτο υπήρχε μακρά παράδοση θεοποίησης και λατρείας των φαραώ, τους οποίους διαδέχτηκαν οι Πτολεμαίοι. Την πρακτική της εν ζωή θεοποίησης παρέλαβαν από τους ελληνιστικούς άρχοντες και οι ρωμαίοι αυτοκράτορες. (* Βιβλιογραφία 6)
Ο ΕΡΜΗΝΕΥΤΗΣ ΟΝΕΙΡΩΝ ΑΠ’ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗ
Στην νεκρόπολη της Μέμφιδος, κοντά στο Σεράπειον βρέθηκε μια
διαφημιστική πινακίδα που είχε αναρτήσει ο άγνωστος Κρητικός
Ονειροκρίτης μπροστά στον χώρο εργασίας του. Πρόκειται για στήλη με 4
βαθμίδες, αετωματική επίστεψη και δύο παραστάδες που απολήγουν σε γυμνές
μορφές Καρυάτιδων. Φέρει γραπτή παράσταση του ταυρόμορφου θεού Άπιδος ο
οποίος σχετίζεται με τον Έπαφο τον γιό του Διός και της Αργείας Ιούς,
μπροστά σε βωμό που οι 4 γωνίες του απολήγουν σε κέρατα (βωμός
κερατούχος). Στο βάθος η παράσταση έχει έμμετρη επιγραφή αποτελούμενη
από δύο ιαμβικά τρίμετρα:
“Ἐνύπνια κρίνω, τοῦ θεοῦ πρόσταγμα ἔχων τύχ’ αγαθάι Κρής ἔστιν ὁ κρίνων τάδε.”
Απόδοση: “Ερμηνεύω τα όνειρα, ακολουθώντας του θεού το πρόσταγμα. Με το καλό! Κρητικός είναι ο ονειροκρίτης”.
Ο ιερός ταύρος ‘Απις ενώθηκε μετά θάνατον
με τον Όσιρι, ως ‘Οσιρις-Άπις, από όπου οι Έλληνες δημιούργησαν το
όνομα του θεού των νεκρών Σέραπις. Ο Σέραπις ή Σάραπις είχε μεταξύ άλλων
μαντικές και θεραπευτικές ιδιότητες. Πολλές φορές η βούληση του θεού
φανερωνόταν στους πιστούς με όνειρα, που έπρεπε να ερμηνεύσουν ειδικοί
ενυπνιοκρίται ή ονειροκρίται. Κάτι ανάλογο γινόταν στα αρχαία
Ασκληπιεία, καθώς και στα ονειρομαντεία.
Φαίνεται ότι οι Κρητικοί είχαν μεγάλη φήμη ως εξορκιστές και
ονειροκρίτες ήδη από την εποχή του Επιμενίδη. (* Βιβλιογραφία 7) Ένας
άλλος κρητικός ονειροκρίτης, ο Πτολεμαίος Διονυσίου από την Πολυρρήνια,
είναι γνωστός από επιγραφή της Δήλου, ανάθημα στην Ίσιδα.
ΙΣΙΣ ΚΑΙ ΣΑΡΑΠΙΣ
Η Ίσις είναι παλαιότατη Αιγυπτιακή θεότητα ήδη γνωστή από το Αρχαίο
Βασίλειο. Οι Έλληνες συγγραφείς π.χ. ο Πλούταρχος και ο Διόδωρος της
αποδίδουν ελληνική καταγωγή, θεωρώντας την κόρη του Κρόνου και της Ρέας.
Τα ενδύματά της παραδίδονται στις πηγές ποικιλόχρωμα για να συμβολίζει το φως και το σκότος, την φωτιά και το νερό, την ζωή και τον θάνατο, την αρχή και το τέλος. Στο δεξί υψωμένο χέρι κρατά το σείστρο, με το οποίο ρύθμιζε την άμπωτη και την παλίρροια του Νείλου (Serv. Ad Verg. Aen., VIII, 696). Στο αριστερό κρατά καδίσκο, αναφορά στο γεμάτο γάλα στήθος, ή κέρας αφθονίας, και τα δύο αναφορά στην αφθονία και τα αγαθά που φέρνει. Κατά μία αλληγορική ερμηνεία η Ίσις συμβολίζει την μαύρη εύφορη γη που ποτίζει ο Νείλος κατ’ αντιδιαστολή προς την άγονη έρημο. Το νερό του Νείλου χρησιμοποιείται και συμβολικά για τους εναγισμούς στην λατρεία της θεάς. Τα μαλλιά της, με χαρακτηριστική κόμμωση σε ένα είδος φαινάκης, απολήγουν σε βοστρύχους, τους “λιβυκούς πλοκάμους”. Στην κεφαλή φοράει το ισιακό έμβλημα, το βασίλειον. Πιό συχνά φέρει το απλό αθωρικό έμβλημα, δηλαδή τον ηλιακό δίσκο μεταξύ κεράτων, ενώ το πλήρες ισιακό έμβλημα περιλαμβάνει επιπλέον δύο φττερά και δύο στάχυα.
Το όνομα Σάραπις ετυμολογικά προέρχεται από το Όσιρης-Άπις δηλώνει κατά κάποιον τρόπο τον θεοποιημένο Άπι (Έπαφο) – Ταύρο από την Μέμφιδα, που μετά τον θάνατό του αναγεννάται ως Σάραπις. Ο ίδιος ο θεός – αντίθετα προς την Ίσιδα – θεωρείται δημιουργία του Πτολεμαίου Α’ Σωτήρος και είναι προϊόν συγκριτισμού των θεών Οσίριδος – Άπιος – Πλούτωνος.
Όταν απεικονίζεται όρθιος κρατά σκήπτρο στο αριστερό του χέρι, στο δεξί κέρας της αφθονίας, το οποίο συμβολίζει την ευφορία της γης και τα επίγεια πλούτη, ή φιάλη. Στα δεξιά του όπως και στα αγάλματα όπου απεικονίζεται καθισμένος, κάθεται ο τρικέφαλος Κέρβερος κατ’ αναλογία προς την κλασσική εικονογραφία του Άδου – Πλούτωνος. Στα ρωμαϊκά αγάλματα φοράει ενίοτε γιρλάντα, σε αντιστοιχία προς τα αγάλματα της Ίσιδος κατά την ίδια εποχή, απηχεί γιορτές ή τελετουργίες αιγυπτιάζοντος χαρακτήρα. Κρατά στεφάνι, μήκωνες, σφαίρα – ως κοσμοκράτωρ-, ενώ σπανιότερα δανείζεται το σείστρο της Ίσιδος. (* Βιβλιογραφία 8)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
- (1) ΚΡΗΤΗ – ΑΙΓΥΠΤΟΣ Πολιτιστικοί δεσμοί τριών χιλιετιών (Κατάλογος)
- (2) MINOA SCRIPTA – ARTHUR EVANS – VOLUME 1
- (3) Ε. Κυριακίδης (Κατάλογος)
- (4) Philip Betancourt
- (5) J. Weirgarten, “The Transformation of Egyptian Taweret into Minoan Genius.
- (6, 7) Χαράλαμπος Κριτζάς (Κατάλογος)
- (*8) Αποσπάσματα από το άρθρο της Β. Μαχαίρα “Ίσις & Σάραπις στο Αιγαίο”.
Άρθρο & Φωτογραφία: Αδριανός Μπεζούγλωφ
Επιμέλεια κειμένου: Ελένη Ωρείθυια Κουλιζάκη
Το εξώφυλλο της ανάρτησης είναι έργο του Κρητικού ζωγράφου Ρουσσέτου Παναγιωτάκη με τίτλο “Μινωικό Καράβι”.
