Για πρώτη φορά τμήματα του μνημειακού λέοντος της Αμφιπόλεως, εντοπίσθηκαν από τον Gustave Mendel, σε μια περιοχή από τον πύργο του Μαρμαρίου έως και την θέση «Μαραζιάτικα» και όχι στην σημερινή θέση. Το 2012 ταυτίσθηκε μέσα στο Μουσείο της Αμφίπολης, ένα ακόμα τμήμα προερχόμενο από την ίδια περιοχή, ενώ ένα επιπλέον βρέθηκε με αυτοψία στην ίδια περιοχή. Τμήματα του λέοντα διαπίστωσαν, επίσης, περί το 1912, οι Οικονόμου και Ορλάνδος, αφού ο ελληνικός στρατός κατά την απελευθέρωση της περιοχής εντόπισε τον λέοντα κατά την αποξήρανση της κοίτης του Στρυμόνα, για την κατασκευή της κοντινής σύγχρονης γέφυρας κοντά στις εκβολές του(1). Για το ίδιο το θεμέλιο το οποίο βρίσκεται στην περιοχή, όπου σήμερα είναι τοποθετημένος ο λέοντας, ο Μιχάλης Λεφαντζής, λέει χαρακτηριστικά αποκλείοντας αυτήν την υπόθεση: «Όσον αφορά το θεμέλιο που βρέθηκε στην περιοχή που είναι σήμερα ο λέοντας, αυτό το θεμέλιο δεν είχε μαρμάρινη δομή, τα δύο κομμάτια που τοποθετήθηκαν επάνω στο θεμέλιο αυτό, μαρμάρινα κομμάτια, δεν μπορεί να είναι κρηπίδα του συγκεκριμένου μνημείου, γιατί το ένα κομμάτι από αυτά φέρει διπλές ταινίες και στις δύο του πλευρές. Είναι δηλαδή από ένα περιστύλιο δωρικό με εσωτερικό χώρο. Σε ένα βάθρο όπως αυτό που συζητάμε, του λέοντα, δεν θα μπορούσε να υπάρχει κάτι τέτοιο και μάλιστα στη βάση του»(2)
Ανασκαφή για τον λέοντα, με βάση βέβαια και τον εντοπισμό μελών του τα προηγούμενα χρόνια έγινε το 1936, ενώ η αποκατάστασή του, με 9 τμήματα του αυθεντικού γλυπτού και προσθήκες από άσπρο τσιμέντο, έγιναν από τον γλύπτη του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και καθηγητή του ΕΜΠ, Ανδρέα Παναγιωτάκη. Γίνεται, τότε, πέρα από την μελέτη του και η σχεδίαση του σημερινού συμβατικού βάθρου, στη θέση όπου είναι σήμερα, από τους J. Roger και O. Bronner.
O Oscar Bronner, στην διδακτορική του διατριβή, είναι και ο πρώτος που χρονολόγησε τον λέοντα στις αρχές του δ΄ τετάρτου του 4ου αιώνα π.Χ. Για πολλά χρόνια, το μνημείο αποδίδονταν ως έργο προς τιμήν ύπατων στρατιωτικών οι οποίοι σχετίζονταν με την Αμφίπολη, όπως ο Λαομέδων. Έως και σήμερα ανάλογα πληροφορεί, λανθασμένα, το ενημερωτικό υλικό το οποίο πλαισιώνει το μνημείο στην σημερινή του θέση.
Η πρόταση η οποία τάραξε τα λιμνάζοντα ύδατα της αρχαιολογίας, ήταν αυτή του Μ. Λεφαντζή, όπως διατυπώθηκε, αρχικά στην Συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη του 2012. Παρότι είχε ανασκαφεί μόνο ο περίβολος, αλλά όχι το μνημείο, προτάθηκε πως λόγω διαφόρων ενδείξεων αλλά και απόλυτης γεωμετρίας του μνημειακού λέοντα με τον κυκλικό περίβολο, πως ήταν τοποθετημένος στην κορυφή του λόφου Καστά, πάνω στο βάθρο, το οποίο αναφέρει ο Δ. Λαζαρίδης το 1965, στα Πρακτικά της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας. (3) Τα πρακτικά αποτελέσματα της πρότασης Μ. Λεφαντζή, εφόσον ο λέοντας είναι μέρος του όλου μνημείου του Καστά, ακόμα και αν ήταν τοποθετημένος κάπου αλλού, παρέχει, αυτόματα, χρονολόγηση φάσης του μνημείου προς το τελευταίο τέταρτο του 4ο αιώνα. Κατά την πρόταση του αρχιτέκτονα της ανασκαφής, ο λέων με την βάση του δίνει ένα μέγεθος της τάξης των 15,84 μ. Αυτό είναι ακριβώς το υπο-δεκαπλάσιο της διαμέτρου του μαρμάρινου περιβόλου (158,4 μ.). Το συνολικό βάρος, με το βάθρο, συνυπολογίσθηκε στους 1500 τόνους. Για το αν ένα τέτοιο βάρος, μπορούσε να εδρασθεί πάνω στην κορυφή του λόγου, απάντησε θετικά η μελέτη – προσομοίωση του πολιτικού μηχανικού Δ. Εγγλέζου, κατά την ΑΕΜΘ του 2016. Σε αυτήν αποδείχθηκε πως η αντοχή δέχεται πίεση βάρους ανάλογο του λέοντος και βάθρου και πως από αυτής της πλευράς, η κορυφή του τύμβου μπορούσε να φέρει το λέοντα. (4) Στην παρουσίαση του αρχαιολογικού έργου για τον λόφο και τύμβο Καστά στην ΑΕΜΘ του 2016 (04-03-16), ανακοινώθηκε και ένα τμήμα από μαρμάρινη ζωφόρο, το οποίο αποδόθηκε στο βάθρο όπου εδράζονταν ο Λέων.
Η ερμηνεία του λέοντα αποτελεί μια δύσκολη περίπτωση. Σε καμία περίπτωση δεν είναι μονοδιάστατη, περιορισμένη σε σύμβολο ανδρείας, ως ταφικό σήμα κάποιου επιφανούς. Η προσωπική μας έρευνα, σταχυολόγησε ταυτίσεις του λέοντος οι οποίες, καταρχάς, παρέχουν βάσιμα στοιχεία για να συνδεθούν με τον λέοντα. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδωσαν ένα corpus 15, συνολικά, πιθανών, ερμηνειών, τα οποία κατηγοριοποιημένα έχουν ως εξής:
1) Ο λέων ως μορφή ισοδαίμονος θεοποιημένου ή αφηρωισμένου.
2) Ο λέων ως μια ορισμένη θεότητα και κυρίως μυστηριακή.
3) Ο λέων ως μακεδονικό σύμβολο.
4) Ο λέων ως διάσημο βασιλικού Οίκου.
5) Ο λέων ως συγκεκριμένη ορφική ή άλλη θεολογική θεώρηση.
Θα αναφερθούμε, εδώ, επιγραμματικά στα εξής σημεία. Η ανάγλυφη λέαινα και ειδικά όταν φιλοτεχνείται άγλωσση, όπως στην Αμφίπολη, αποτελεί σύμβολο του αήττητου και του αρρήτου των μυστηρίων προς τους αμύητους. (5) Στοιχεία τα οποία είναι απολύτως συμβατά με την Μητέρα – Ρέα αλλά και διάφορες ταυτίσεις της ως ορεινή θεά και πότνια θηρών, ως πηγή των μυστηρίων, προς τον Διόνυσο, την Δήμητρα και τον Ορφέα. (6)
Κλείνοντας θα πρέπει εδώ να αναφέρουμε μια πολύ σημαντική ανακάλυψη του 2015 από τον αρχαιοαστρονόμο Αθανάσιο Φουρλή. Ο τελευταίος μελετώντας την πιθανότητα έδρασης του λέοντος επί του λόφου Καστά, διαπίστωσε τον αστρονομικό προσανατολισμό τόσο του κιβωτιόσχημου τάφου στον εσώτατο ανασκαφέντα χώρο του Καστά, όσο και του λέοντα, κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο. Στοιχείο που παραπέμπει, ακλόνητα, σε λειτουργική απόδοση του μνημείου, προς συγκεκριμένες θεότητες και θεολογικές αντιλήψεις, που πάντα έχουν ως πηγή την Μητέρα των Μεγάλων Θεών. (*7) Ο Ήλιος και ο Ορφέας, διαδραματίζουν ρόλο αναφοράς στην ερμηνευτική προσέγγιση του μνημείου, θεολογικά αλλά και πολιτικά.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
(*1) «All the evidence points to the last quarter of the fourth century as the most likely date of the monument», O. Broneer, The Lion of Amphipolis (Cambridge: Harvard University Press,1941), 49.
(*2) Κ. Περιστέρη και Μ. Λεφαντζής, «Λέων Αμφίπολης 2012: νέα έρευνα για τη βάση του μνημείου», ΑΕΜΘ 2012, 536-537, εικ. 4.
(*3) Βλ. και Δ. Λαζαρίδης, «Ανασκαφαί και έρευναι εις Αμφίπολιν», ΠΑΕ 120 (1965), 49-50.
(*4) «Μπορώ να πω με ασφάλεια ότι το φορτίο που καταπόνησε το συγκεκριμένο θεμελιότοιχο ήταν ανάλογο και ισοδύναμο με το φορτίο κατασκευής του λέοντα», Δ. Εγγλέζος Το ταφικό συγκρότημα του λόφου-τύμβου Καστά από πλευράς πολιτικού μηχανικού (απομαγνητοφώνηση), στην ΑΕΜΘ 2016, 04-03-16.
(*5) «Ἀθηναῖοι δὲ χαλκῆν ποιησάμενοι, λέαιναν ἄγλωσσον ἐν πύλαις τῆς ἀκροπόλεως ἀνέθηκαν, τῷ μὲν θυμοειδεῖ τοῦ ζῴου τὸ ἀήττητον αὐτῆς τῷ δ᾽ ἀγλώσσῳ τὸ σιωπηρὸν καὶ μυστηριῶδες ἐμφαίνοντες οὐδεὶς γὰρ οὕτω λόγος ὠφέλησε ῥηθεὶς ὡς πολλοὶ σιωπηθέντες· ἔστι γὰρ εἰπεῖν ποτε τὸ σιγηθέν, οὐ μὴν σιωπῆσαί γε τὸ λεχθέν, ἀλλ᾽ ἐκκέχυται καὶ διαπεφοίτηκεν. ὅθεν οἶμαι τοῦ μὲν λέγειν ἀνθρώπους τοῦ δὲ σιωπᾶν θεοὺς διδασκάλους ἔχομεν, ἐν τελεταῖς καὶ μυστηρίοις σιωπὴν παραλαμβάνοντες», Πλούταρχος, Ἠθικὰ, «Περὶ ἀδολεσχίας», 8.
(*6) «Μητέρα μοι πάντων τε θεῶν πάντων τ’ ἀνθρώπων ὓμνει Μοῦσα λίγεια Διός θυγάτηρ μεγάλοιο, ᾗ κροτάλων τυπάνων τ’ ἰαχή σύν τε βρόμος αὐλῶν εὔαδεν, ἡδέ λύκων κλαγγή χαροπῶν τε λεόντων οὔρεά τ’ ἠχήεντα καί ὑλήεντες ἔναυλοι / Εξύµνησε µου την µητέρα των θεών και των ανθρώπων όλων ω Μούσα λυγερόκορµη του ∆ία του µεγάλου θυγατέρα, που των κροτάλων και τυµπάνων η ιαχή κι ο ήχος των αυλών την τέρπει, και το ούρλιασµα των λύκων και των αγριόφθαλµων λεόντων, και τα όρη τα ηχερά και τα κατάφυτα φαράγγια», Ὁμηρικοὶ ὕμνοι , Εἰς Μητέρα θεῶν, 1-5.
«Ἀθανάτων θεότιμε θεῶν μῆτερ…ζεύξασα ταχύδρομον ἅρμα λεόντων / Αθανάτων θεότιμε Μήτηρ των θεών…εσύ που έζευξες το ταχυκίνητο άρμα των ταυροφρόνων λεόντων…», Ὀρφέως Ὕμνοι, «Μητρὸς θεῶν».
(*7) A. Fourlis, The astronomical orientation of the lion of the Amphipolis tomb, στο https://www.academia.edu/19758041 (19-12-2015), 1-3.
