Την 9η και τελευταία ημέρα των Ελευσινίων Μυστηρίων ελάμβανε χώρα η υπέρτατη μύηση. Η τελετή της Εποπτείας – Ένα από τα άλυτα αινίγματα της αρχαίας Ελληνικής ιστορίας. Όλες οι πηγές συμφωνούν ότι η Μύηση στην Ελευσίνα, το «Μέγα Απόρρητον και Άρρητον» των Μυστηρίων ήταν η Εμφάνιση του Φάσματος της Περσεφόνης, δηλαδή μια θεοφάνεια.
Ο Walter Otto, στο The Meaning of the Eleusinian Mysteries, 1939 – Το νόημα των Ελευσινίων Μυστηρίων
έκανε λόγο για … «ηχητικά θαύματα», με υπερήχους και υπόηχους μέσω του «κεραύνιου ηχείου» (γκογκ).
Οι Ελευσίνιοι ιερείς έκαναν ένα στάχυ να αυξάνει σε χρόνο «μηδέν»!. Έτσι, υποστηρίζει ο Otto, αποκτά νόημα και η φράση του Ιππόλυτου: «τό μέγα καί θαυμαστόν καί τελειότατον ἐκεῖ έποπτικόν μυστήριον, ἐν σιωπῇ τεθερισμένον στάχυν» (3).
Το πρόβλημα της αποσπασματικότητας των πηγών κάνει αδύνατη την ακριβή αναπαράσταση του οράματος της Περσεφόνης. Στην κρίσιμη στιγμή της Ελευσίνιας Εποπτείας οι αρχαίοι συγγραφείς σιγούν… Το τελευταίο βράδυ των Eλευσίνιων, ύστερα από 8 ημέρες νηστείας, καθαρμών, τελετών και δοκιμασιών οι μύστες εισήρχοντο στο Τελεστήριο για να ΔΟΥΝ την εποπτεία, δηλαδή την επιφάνεια (=εμφάνιση) της Κόρης.
Το Τελεστήριο ήταν ένα τετράγωνο κτίσμα (αρχιτέκτονας του οποίου υπήρξε ο Ικτίνος, ο δημιουργός του Παρθενώνα), όπου εσωτερικά καλυπτόταν από ένα δάσος από 42 κίονες. Έξι σειρές των 7 κιόνων, που στήριζαν τα επιστύλια και πάνω από τα επιστήλια, ψηλότερα, μια δεύτερη σειρά κιόνων στήριζε την οροφή. Στο κέντρο περίπου του Τελεστηρίου βρίσκονταν ένα ορθογώνιο δωμάτιο με μια πόρτα στην ΒΑ του πλευρά, το «Ανάκτορον» όπου λέγεται ό,τι φυλλάσονταν τα Ιερά Αντικείμενα και γίνονταν οι μυστικές τελετουργίες από τον Ιεροφάντη, του οποίου ο θρόνος βρίσκονταν έξω από την πόρτα του ανακτόρου κοιτώντας προς ΒΔ κατεύθυνση. Πάνω από το Ανάκτορο ήταν ο «φωταγωγός», το Οπαίον, από όπου έβγαινε ο καπνός (το Τελεστήριο δεν είχε παράθυρα) και από όπου μάθαιναν οι έξω παρευρισκόμενοι, βλέποντας την λάμψη από το Οπαίον, ότι εντός του ναού εμφανίστηκε η Περσεφόνη. Εντός του Τελεστηρίου, στις τέσσερις πλευρές του υπήρχαν κερκίδες για τους μύστες – θεατές, οι οποίοι όμως μόνο όρθιοι μπορούσαν να σταθούν λόγω της στενότητας των κερκίδων. Η χωρητικότητα του Τελεστηρίου κατά την ρωμαϊκή εποχή έφτανε τα 3.000 άτομα!.
Εκείνο που μπορούμε να πούμε με ασφάλεια είναι ότι κατά την ύψιστη στιγμή της Μύησης ο Ιεροφάντης άνοιγε ξαφνικά την θύρα του Ανακτόρου και
«ὑπό πολλῷ πυρί τελών τά μεγάλα καί ἂρρητα μυστήρια βοᾷ καί κέκραγε λέγων:
Ἱερόν ἒτεκε πότνια Κοῦρον, Βριμώ Βριμών, τουτέστιν Ἰσχυρά Ἰσχυρόν»(9).
Ανοίγοντας την μικρή πόρτα του Ανακτόρου, πρόβαλλε ένα δυνατό φως, η φωτιά φούντωνε και «ὑπό τό πῦρ»
ΔΕΥΤΕ ΛΑΒΕΤΕ ΦΩΣ, ΔΕΥΤΕ ΛΑΒΕΤΕ ΠΥΡ
ο Ιεροφάντης εμφανίζονταν και ΕΜΦΑΝΙΖΕ (ιεροφάντης = «ὁ τά ἱερά φαίνων») τα ιερά Αντικείμενα (= τα δεικνόμενα). Ήταν η ύψιστη στιγμή της Επιφάνειας της Κόρης. Ενώ χτυπούσε το κεραύνιο ηχείο (10) «σχῆμα τί» ανυψωνόνταν από το έδαφος! (11)
Έκθαμβοι οι Μύστες κοίταζαν ψηλά φωνάζοντας
«Ὗε»(= βρέξε) και κατόπιν έσκυβαν προς την γη, λέγοντας «Κύε» (= Καρποφόρησε).
Η Εποπτεία τελείωνε με την επίδειξη από τον Ιεροφάντη του «ἐν σιωπῇ τεθερισμένου στάχεως» και της μυστηριώδους φράσεως:
ΚΟΝΞ, ΟΜ, ΠΑΞ (12).
Ανάμεσα στον εκκωφαντικό ήχο του «κεραύνιου ἠχείου» και του «μεγάλου πυρός» του ανακτόρου, η Περσεφόνη έκανε την εμφάνισή της μπροστά στα μάτια των Ελευσίνιων Μυστών κατά την μεγάλη Νύκτα της Εποπτείας. Ουδείς πλέον μπορούσε να αμφισβητεί για την ύπαρξη των θεών, γιατί είχε ΔΕΙ την Κόρη! Ο ίδιος ο Ηρακλής, αποκαλύπτοντας έμμεσα το περιεχόμενο της Εποπτείας, είχε αναφέρει τα λόγια:
«Ἒχω δεῖ ΤΟ ΠΥΡ… και τήν Κόρη», όταν του απαγόρεψαν, λόγω των φόνων που είχε κάνει, τη μύηση στα Ελευσίνια Μυστήρια (13).
Αλλά και σε πολλά άλλα Μυστήρια γίνονταν εμφανίσεις (=επιφάνειες) πνευμάτων, όπως αναφέρει ο Πρόκλος:
«Ὣσπερ ἐν ταῖς τελεταῖς τῶν ἀρρήτων φασμάτων δείξεις…» (14)
και ο Πλούταρχος:
«ἐκ δέ τούτου φῶς τε θαυμάσιον ἀπήντησεν καί τόποι καθαροί καί λειμῶνες ἐδέξαντο, φωνάς καί χορείας καί σεμνότητας ἀκουσμάτων ἱερῶν και ΑΣΜΑΤΩΝ ἁγίων ἒχοντες» (15).
Το τι ακριβώς είδους πνευματικά φαινόμενα ελάμβαναν χώρα στα Ελευσίνια Μυστήρια δεν είναι δυνατό να το δείξει η εκ του μακρόθεν ορθολογική επιστήμη. Άλλο να περιγράφει κάποιος τα… «αναστενάρια» και άλλο να χορεύει ο ίδιος στα… κάρβουνα!
Είναι σαφές από όλες τις σχετικές φιλολογικές πηγές ότι τα Μυστήρια και ειδικώς η Εποπτεία των Ελευσίνιων συνίστατο σε τελετουργία Επίκλησης Πνευμάτων και σε Θεουργική επιφάνεια της Περσεφόνης.
Όποιος είχε αμφιβολίες για τους θεούς μπορούσε να περάσει την Φθινοπωρινή Ισημερία από την Ελευσίνα και να ΔΕΙ, «ἰδίοις ὂμμασιν καί ἐνώπιος ἐνωπίῳ» την Κόρη και τους άλλους θεούς. Το κύρος των Ελευσίνιων Μυστηρίων διατηρήθηκε αμείωτο σ’ όλους τους καιρούς. Γι’ αυτό κι όταν ο χριστιανός αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ουάλης διέταξε το κλείσιμο του Ιερού της Ελευσίνας και την απαγόρευση των νυχτερινών τελετών, ο ίδιος ο ανθύπατος Πραιτεξτάτος αρνήθηκε να υπακούσει στην αυτοκρατορική εντολή λέγοντας ότι δεν μπορεί να κάνει τον «βίον ἀβίωτον τοῖς Ἓλλησιν»
Την «τελική λύση» έδωσαν στο «πρόβλημα» το 396 μ.Χ. οι ορδές των χριστιανών Γότθων του Αλάριχου με την δήωση του Ιερού, την δολοφονία του Ιερατείου και του τελευταίου ιεροφάντη Ιλάριου. Οι μυστηριακές τελετουργίες δεν χάθηκαν όμως για πάντα με το χαμό των Ευμολπιδών και των Κηρύκων. Ο Πρόκλος τον 5ο αιώνα μ.Χ. και ενώ στην Ελευσίνα είχε καταστραφεί 15 χρόνια πριν την γέννησή του- διατηρούσε και τελούσε την θεουργία της Ελευσίνας μαθαίνοντας την από την Ασκληπιγένεια εγγονή του ιεροφάντη Νεστόριου, την οποία και εκτιμούσε ως θεματοφύλακα της Μυστικής Ιερής Παράδοσης (18). Πολύ αργότερα, τον 11ο αιώνα μ.Χ., ο Μιχαήλ Ψελλός περιγράφει μία ακόμη θεουργική τελετουργία ακολουθώντας την τελεστική του Πρόκλου!(19). Και στις δύο, τόσο μακρινές μεταξύ τους, περιπτώσεις το περιεχόμενο είναι κοινό: εμφανίσεις πνευμάτων, «πῦρ σέ σχῆμα ἀγοριοῦ» ή «ἂμορφον πῦρ ἀπ’ ὃπου βγαίνει φωνή»(20). Και ενώ η Ελευσίνεια Θεουργία επέζησε κρυφά σε κλειστές οικογενειακές παραδόσεις, το Ιερό της Ελευσίνας έμεινε βουβό, θαμμένο κάτω από το χώμα, από την εποχή του Αλάριχου (396 μ.Χ.) μέχρι της ανασκαφές του F. Lenormant το 1860! Κι ενώ οι ανασκαφές άρχισαν να αποκτούν συστηματικό χαρακτήρα από το 1882 και εντεύθεν, το βέβηλο καθεστώς των επικυριάρχων έδειξε για πολωστή φορά το πρόσωπό του με το κτίσιμο των διυλιστηρίων των τσιμέντων και των χαλυβουργίων στην ιερή γή των μυστηρίων, επιβεβαιώνοντας τα θλιβερά λόγια του ποιητή:
εκεί που σμίγανε τα χέρια τους οι μύστες
ευλαβικά πρίν μπούν στο θυσιαστήριο,
τώρα πετάνε τ’αποτσίγαρα οι τουρίστες
και το καινούργιο παν να δούν διυλιστήριο.
Κοιμήσου Περσεφόνη, στην αγκαλιά της γής
στου κόσμου το μπαλκόνι
ποτέ μην ξαναβγείς
- F. Lenormant, Monographie de la voie sacree elensinienne, 1864
- Ι. Τραυλός, Το Ανάκτορο της Ελευσίνος, ΑΕ 1951, 1- 16
- Ιππόλ., Έλεγχ., 5, 8, 39.
- Walter Otto, The Meaning of the Eleusinian Mysteries, 1939
- K. Kerenyi, Eleusis Archetypal image of mother and daughter, 1967 και E. Wasson – A. Hofmann – C. Ruck, LSD: Ο Δρόμος για την Ελευσίνα, 1978
- Ο Burckett διερωτάται για τις τεράστιες ποσότητες που θα απαιτούνταν για τους χιλιάδες μύστες, Βλ. W. Burkett, Μυστηριακές Λατρείες της αρχαιότητας, Καρδαμίτσας, 1997, σελ. 131
- E. R. Dodds, Οι Έλληνες και το Παράλογο, Καρδαμίτσα, 1996
- Κλήμης, Προτ. 2, 15
- Ιππόλ., Έλεγχ, 5, 8.
- Σχολ. Αριστοφ., Νεφ., 292
- Βλ. K. Kerenyi, ό.π. και Rhetor. Gr. VII, 123
- Πιθανώς αντίστοιχο του Πυθαγόρειου: «Ἂκουε, Ὃρα, Σίγα». Κατά τοLiddel – Scott «Πάξ» σημαίνει Σιωπή και «Κον(ν)έω -ῶ»=Ακούω
- Papiri della R. Universita di Milan, I, 177
- Σχόλ., Πολιτ., Πλάτ., εκδ. Pitra, σ. 142
- Πλούταρχος, Fragm. V, 9, Didot.
- Παυσ., Φωκικά, 32, 17.
- Ο.π.
- K. Clinton, The Sacred Officials of the Eleusinian Mysteries, 1974, σελ. 43.
- Scripta Minora I, 237 κ.
- Πρόκλος, Εις Πολιτ., Ι, ΙΙΙ, Ι και Εις Κρατ. 34, 28 και Μ. Ψελλός, PG 122, 1136 B.
ΑΕΡΑΓΩΓΟΣ ΑΕΡΑΓΩΓΟΣ ΙΕΡΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
