Οι αρχαίοι ναοί είχαν στενούς δεσμούς με το φυσικό τοπίο σχεδόν σε όλους τους πολιτισμούς. Χτίζονταν σε συγκεκριμένους τόπους και με αυτό τον τρόπο εξέφραζαν έναν βαθύ συμβολισμό και θρησκευτικά πιστεύω του κάθε πολιτισμού.
Ένας από τους πρωτοπόρους επιστήμονες που έστρεψαν την προσοχή μας προς την σημασία των ιερών τόπων των Μινωϊκών και των υπολοίπων Αρχαιοελληνικών Ναών ήταν ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Yale, Vincent Scully. Η εισαγωγή της πρωτοποριακής εργασίας του από την δεκαετία του 1950 για την Κρήτη και τον Ελλαδικό χώρο γενικότερα δεν έχει βρει πρόσφορο έδαφος σε κάποιους ακαδημαϊκούς κύκλους και στον πρόλογο της έκδοσης του κλασσικού έργου του από το 1979 με τίτλο “Η ΓΗ, Ο ΝΑΟΣ & ΟΙ ΘΕΟΙ” (The Earth, The Temple and The Gods) ομολογεί πως είναι “εξοργισμένος” με αυτό που ονομάζει “Aνυποχώρητη Τύφλωση” που με επιμονή διακατέχει κάποιους ακαδημαϊκούς σε σχέση με την σύνδεση Ναών και Ιερών τόπων. Είναι όμως γεγονός πως με το αυξανόμενο ενδιαφέρον του Πανεπιστημιακού κατεστημένου και όχι μόνον τις δεκαετίες που ακολούθησαν, προς την Αρχαία Ιερή Γεωδεσία – Γεωγραφία, η εργασία του γίνεται περισσότερο δημοφιλής.
Ο Ακαδημαϊκός Favaloro το 1988 με πολύ ωραίο τρόπο διατύπωσε το ακόλουθο σχόλιο εκτιμώντας την εργασία του: “Ο αρχιτέκτονας Vincent Scully επισκέφτηκε τα Μινωϊκά Ανάκτορα, στάθηκε σε εκείνες τις αυλές και κοίταξε προσεκτικά τα τοπία γύρω του. Κοιτώντας τα Ανάκτορα από την δική του οπτική κατάφερε σε μιά ενορατική στιγμή να πάει την αντίληψή μας σε βάθος για την κοινωνία και τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων που τα κατασκεύασαν 4000 χρόνια πριν.”
Μπορεί να χρειαστεί πολύς καιρός για να γίνουν αποδεκτές κάποιες ενορατικές στιγμές.
Τα πρώτα ανάκτορα χτίστηκαν γύρω στο 2200 ΠΧΧ μετά από μιά περίοδο που ονομάζεται Προανακτορική (της οποίας η έναρξη είναι συγκεχυμένη για το κατεστημένο) όπου έφτασαν στην Κρήτη οι Δωριείς-Μινύες οι οποίοι κατείχαν γνώσεις επεξεργασίας του χαλκού ήδη χίλια χρόνια πριν και οδήγησαν τους Κρήτες σε μία νέα πολιτισμική άνοδο αναδύοντας έναν πολιτισμό εκλεπτυσμένης υλικής τέχνης άνευ προηγουμένου πέρα από τα όρια της τέχνης που ήκμασε κατά την Νεολιθική εποχή. Ο πολιτισμός αυτός ονομάστηκε Μινωϊκός. Ήταν ένα κράμα αυτοχθόνων Πελασγών Ελλήνων: Κρητών, Δωριέων-Μινυών και Κυκλαδιτών. Τα Παλαιά Ανάκτορα όπως είναι γνωστά, η Κνωσός, η Φαιστός και τα Μάλια ήταν κέντρα συγκέντρωσης πλούτου, πολιτισμού, θρησκείας και επιστημών. Γύρω στα 1700 ΠΧΧ ένας ισχυρός σεισμός με κατακλυσμικές διαστάσεις κατέστρεψε τα Παλαιά Ανάκτορα αλλά οι αρχαίοι Κρήτες τα ξανάχτισαν πάνω στα ερείπια των παλαιοτέρων. Ο καταστροφικός σεισμός αυτός καταβύθισε πολύ μεγάλο μέρος της Θήρας που ήταν κέντρο στο Αιγαίο της Μινυακής Διασποράς. Σήμερα αυτό που βλέπει ο επισκέπτης στην Κρήτη είναι η αρχιτεκτονική των Νέων Ανακτόρων αν και σε πολλές περιπτώσεις έχουν επιβιώσει μερικώς και τμήματα από την Παλαιοανακτορική εποχή. Τα Νέα Ανάκτορα και πάλι αποτελούσαν τα κέντρα της πολιτιστικής και πνευματικής ζωής των Μινωϊτών και αυτό συνεχίστηκε μέχρι περίπου το 1450 ΠΧΧ οπότε και καταστράφηκαν μυστηριωδώς! Χωρίς όμως να καταστραφούν οι πόλεις γύρω τους. (Αυτό αποτελεί ένα από τα αρχαιολογικά αινίγματα (;) της ζωής στην Κρήτη για το κατεστημένο της Αρχαιολογίας αν και οι λόγοι παραδίδονται από την αρχαία Ελληνική Γραμματεία και θα είναι μέρος άλλης εργασίας μας.)
Μετά από αυτό το συμβάν οι Μυκηναίοι άδραξαν την ευκαιρία και εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη. Μόνο το Ανάκτορο της Κνωσού λέγεται πως ξαναχτίστηκε και αυτό έμελε να γίνει η έδρα της Μυκηναϊκής κυριαρχίας στην νήσο. Στον πολιτισμό του νησιού εδόθη μία ενισχυμένη στρατιωτική υφή με τους Μυκηναίους και ο Παλαιός Μινωϊκός πολιτισμός κατέρρευσε, αλλά δεν εξαφανίστηκε. Οι Μυκηναίοι απορρόφησαν στοιχεία και θρησκευτικές ιδέες απο τους Κρήτες και τους Μινύες – Δωριείς αλλά οι πολιτιστικές και θρησκευτικές διαφορές τους παραμένουν διακριτές.
Ελάχιστα είναι γνωστά για τον εκλεπτυσμένο πολιτισμό των αρχαίων Κ(ου)ρητών και τα περισσότερα συνάγονται από τα αρχαιολογικά δεδομένα που άφησε αυτός ο πολιτισμός στα Ανάκτορα. Τα ευρήματα δείχνουν πως υπήρχε η λατρεία μιάς μεγάλης γυναικείας θεότητας και οι σφραγιδόλιθοι δείχνουν την θεά ως “Πότνια Θηρών” δηλαδή εξημέρωνε τα άγρια ζώα και λατρευόταν στις κορυφές των βουνών. Υπάρχει πολύ μεγάλη έμφαση επίσης στην εικονογραφία με Ταύρους, ιδιαίτερα για τα Ιερά Κέρατα καθοσιώσεως. Το είδος του Ταύρου αυτού δεν έχει σχέση με τον σημερινό ταύρο, είναι το είδος Aurochs το οποίο επανήλθε σήμερα με κλωνοποίηση και είναι πολύ επιθετικός με πολύ μεγαλύτερο εύρος κεράτων. Υπάρχει μία περίφημη τοιχογραφία που βρέθηκε στην Κνωσό και δείχνει ένα τελετουργικό όπου οι βακχευτές πηδούν πάνω από τον Ταύρο με πολύ μεγάλη δεξιοτεχνία χωρίς να προκαλούν πόνο στο ζώο. Επίσης σε ολόκληρο τον Μινωϊκό κόσμο είναι διάσπαρτα τα Ιερά Κέρατα Καθοσιώσεως σε διάφορα μεγέθη που αποκαλύπτουν αστρονομικές γνώσεις και τοποθετούνταν σύμφωνα με την εικονογραφία που έχει διασωθεί πάνω σε τοίχους σε καίρια σημεία των ανακτόρων. Σαν ένας εσωτερικός ρυθμός, το σχήμα τους επαναλαμβάνεται σε διάφορες μορφές σε εικόνες χαρακτηριστικές της Μινωϊκής Κρήτης.
Ο Πέλεκυς από τα Μάλλια απεικονίζει έναν πάνθηρα από τον Αμαζόνιο.
Αγαλματίδια δείχνουν Ιέρειες σε χαρακτηριστικές χειρονομίες με τα χέρια σε στάση ικεσίας ή θεουργίας που μοιάζουν να σχηματίζουν τα Ιερά Κέρατα Καθοσιώσεως. Αυτό το σχήμα αντανακλάται και από το γεγονός ότι οι γυναίκες αυτές είναι γυμνόστηθες και είτε κρατούν φίδια σε παρόμοια σχήματα είτε κρατούν διπλούς πέλεκεις, το υπέρτατο σύμβολο του Κρητικού Πολιτισμού. Ο διπλός πέλεκυς εμφανίζεται στην μορφή μεταλλικών και λίθινων αντικειμένων σε ειδώλια, κεραμεικά αγγεία και άλλα εγχάρακτα αντικείμενα στην σφαίρα της Μινωϊκής επιρροής καθώς και στο καθολικά στυλιζαρισμένο σύμβολο που ονομάζεται Λάβρυς.
Τα κέρατα του ταύρου, τα στήθη, οι χειρονομίες, οι διπλοί πέλεκεις, ο λάβρυς – τι σήμαινε αυτό το σχήμα;
Οι τελετουργίες που λάμβαναν χώρα στα ανάκτορα χρησιμοποιούνταν στην Κρήτη για αμέτρητες γενιές. Βλέπουμε Μινωϊκές κατασκευές στα Ιερά Κορυφής, σε Λατρευτικά σπήλαια και συνεπακόλουθο αυτών στις κρύπτες των ανακτόρων οι οποίες φαίνεται να είναι αρχιτεκτονικές απομιμίσεις των σπηλαίων και των σταλαγμιτών. Φαίνεται πως η Μινωϊκή θρησκεία απλά στόλισε και έδωσε μορφή στην ιερή παρατήρηση η οποία πηγαίνει πίσω στις απαρχές της ζωής στην Κρήτη.
Ήταν η διορατικότητα του Scully η οποία συνέδεσε αυτόν τον κρίκο με το παρελθόν σε σχέση με την τοποθεσία και τον προσανατολισμό των Ανακτόρων. Διέκρινε πως το σχήμα των κεράτων ήταν παρόν εξαρχής στα τοπία. Ήταν ορατά στα δίδυμα σαμάρια και στις σχισμές των Κρητικών βουνών, στις Ιερές Κορυφές των βουνών όπου γινόταν η λατρεία, στα φυσικά κοιλώματα όπου εντοπίζουμε ιερά σπήλαια τα οποία με την σειρά τους περιέχουν σταλακτίτες και σταλαγμίτες που ήταν οι φυσικοί πρόδρομοι της Μινωϊκής λατρείας των στηλών. Ήταν εμφανές για τον Scully ότι τα ανάκτορα τοποθετήθηκαν σε σχέση με αυτών των ιερών κορυφών και μερικές φορές σε δευτερεύοντα χαρακτηριστικά λόφων με κονικά σχήματα ή στρογγυλεμένους ορεινούς όγκους που παραπέμπουν σε γυναικείο στήθος, ένας συνδυασμός που δεν υπάρχει αποκλειστικά στην Κρήτη.
Η αρχαιολογία τον επιβεβαίωσε καθώς οι ανασκαφές αποκάλυψαν πως οι αυλές των ανακτόρων είχαν χαρακτεί και καθαριστεί αλλά και μερικές φορές είχαν στρωθεί με πλάκες και ήταν σε χρήση περίπου έναν αιώνα πριν το χτίσιμο των ανακτόρων γύρω τους. Ο Scully παρατήρησε πως όταν κατασκευάστηκαν ήταν προσανατολισμένες προς τις σχισμές ή με τις κορυφές που έμοιαζαν με κέρατα. Έτσι στην Κνωσό η κεντρική αυλή έχει δυτική κατεύθυνση προς το Ιερό βουνό Γιούχτας του οποίου η κορφή είναι και κονική αλλά και δίπτυχη, όπως παρατηρεί ο Scully. Στο Νότιο άκρο της κεντρικής αυλής τα τεράστια Ιερά Κέρατα Καθοσιώσεως λειτουργούν ως πλαίσιο της Ιερής Κορυφής.
Παρομοίως η Κεντρική Αυλή του Ανακτόρου της Φαιστού ευθυγραμμίζεται με την σέλλα της Ίδης (του Ψηλορείτη) και του μεγαλόπρεπου σπηλαίου των Καμαρών. Στα Μάλια το Ανάκτορο τοποθετείται ακριβώς κάτω από τον ορεινό όγκο της Δίκτης, όπου γεννιέται ο Ζεύς. Η Μινωϊκή πόλη των Γουρνιών στα Ανατολικά του νησιού ακολουθεί μια κορυφογραμμή στο τέλος της κοιλάδας. Το μικρό Ανάκτορο εκεί ευθυγραμμίζεται με ένα ζευγάρι λόφων που μοιάζει με γυναικείο στήθος. Η άποψη του Scully για τα Γουρνιά είναι ότι έχεις την αδιαμφισβήτητη αίσθηση πως βλέπεις παιδιά που είναι ξαπλωμένα πάνω στο σώμα της μητέρας τους και εκείνη τα αγκαλιάζει με τα χέρια της στην βαθιά σκιά του στήθους της. Στην άλλη κατεύθυνση μακριά στα Βορειοδυτικά είναι ορατή η διπλή κορφή της Δίκτης.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα παρόμοιας σχέσης Ναών – Βουνών στην ηπειρωτική Ελλάδα συμπεριλαμβάνει τους Ναούς πάνω στον Ιερό Βράχο της Ακροπόλεως των Αθηνών και του Τελεστηρίου στο Ιερό της Ελευσίνος. Απο την Ακρόπολη των Αθηνών όπου βρέθηκε απεικόνιση της Θεάς Γαίας και απομεινάρια Μυκηναϊκής οχύρωσης, ο κλασσικός Ναός της Θεάς Αθηνάς, ο Παρθενώνας και οι υπόλοιποι ναοί που τον συνοδεύουν είναι ευθυγραμμισμένοι με την κερατοειδή σέλλα του Υμητού στα ανατολικά τον οποίον ο Scully θεωρεί πως είναι το Υπέρτατο Ιερό βουνό στην περιοχή της Αττικής. Ο Πρωϊμότερος Ναός της Πολιάδος Αθηνάς, της Θεάς των Αθηνών, ήταν προσανατολισμένος ακριβώς στον Υμηττό.
Στην Ελευσίνα η απότομη δίπτυχη κορφή του όρους “Κέρατα” ορθώνεται στον ορίζοντα ενώ ο κάθετος άξονας του Τελεστηρίου ευθυγραμμίζεται με μία σέλλα στην ράχη της νήσου Σαλαμίνος, η οποία βρίσκεται απέναντι σε μικρή απόσταση απο την ακτή.
Γενικά ο Scully μελέτησε 150 Ελληνικούς Ναούς στην Ηπειρωτική Ελλάδα και στην Κρήτη και η βασική σχέση τους που καταδείξαμε σε αυτά τα παραδείγματα βρέθηκε να ισχύει με τον έναν ή άλλο τρόπο για τα περισσότερα. Υπήρξαν διαφοροποιήσεις και παραλλαγές αλλά αυτά συνάδουν με μία βασική θεότητα που ήταν το σύνηθες κατά τους κλασσικούς χρόνους και χωρίς αμφιβολία και πριν. Αν και τα ονόματα των Θεοτήτων ήταν κοινά σε ολόκληρο τον Ελληνικό Κόσμο εμφανίζονταν ως θεότητες των τόπων αυτών. Οπότε ενώ υπήρχε μιά οικουμενική έννοια της Θεάς Αθηνάς, για παράδειγμα, υπήρχαν Ναοί της Θεάς Αθηνάς που την προσδιόριζαν ως τοπική θεότητα. Η αρχιτεκτονική ενός Ναού ίσως διέπεται απο υποβόσκοντα οικουμενικά ζητήματα αλλά και εκείνη θα υπόκειται σε έναν ειλικρινή διάλογο με το κατά τόπους τοπίο.
Σε ό,τι αφορά τις κορφές σε σχήμα κεράτου ή δίπτυχου σέλας κλπ η γνώμη του Scully ήταν ότι: “δημιουργούν μία όψη που είναι βασικά ένα ζευγάρι κεράτων, αλλά πολλές φορές μπορεί να συνιστούν υψωμένα χέρια ή φτερούγες, την θηλυκή σχισμή ή ακόμα και γυναικεία στήθη.” (Scully 1979)
Εν κατακλείδι το τοπίο διαμόρφωσε την Μινωϊκή Σκέψη και συνέβαλε στον θρησκευτικό συμβολισμό του Κρητικού Πολιτισμού.
Βιβλιογραφια:
1) The Sacred Place: The Ancient Origin of Holy and Mystical Sites – PAUL DEVEREUX
2) The Earth, The Temple and The Gods – VINCENT SCULLY
3) Cretan Geomancy – The Ley Hunter no 105, 1988 – COSIMO FAVALORO
