ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΑΔΡΙΑΝΟΣ ΜΠΕΖΟΥΓΛΩΦ
Η ΧΑΜΕΝΗ ΚΟΙΤΙΔΑ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΙΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ
ΧΑΡΙΚΛΕΙΑ ΚΟΣΜΑΔΑΚΗ ΖΩΓΡΑΦΑΚΗ
Τό σημαντικώτατο καί ἀγνοημένο
ἱερό τῆς Θεᾶς Δήμητρας
στό χωριό <<Ἅγιος Θωμᾶς>>
Τό ὄμορφο χωριό, πού βρίσκεται στό γεωγραφικό κέντρο τῆς Κρήτης σέ ὑψόμετρο 530μ. ὑπάγεται στόν Δῆμο Ἁγίας Βαρβάρας καί ὀνομάζεται σήμερα Ἅγιος Θωμᾶς, ζῆ καί ὑπάρχει ἐπάνω σ’ ἕνα ἀπό τούς σημαντικώτερους καί ἴσως τόν σημαντικώτερο ἀρχαῖο ἱερό τόπο λατρείας τῶν Χθονίων θεοτήτων. Τά ἐρείπια αὐτοῦ τοῦ ἱεροῦ χῶρου, ἄν καί ξεχασμένα καί ἀγνοημένα, μαρτυροῦν καί φανερώνουν τήν σπουδαιότητά του. Οἱ ἐγκαταστάσεις τῆς ἀρχαίας λατρείας καταλαμβάνουν μεγάλη ἔκταση. Ἕνα σημαντικό τελετουργικό σημεῖο θά πρέπει νά βρισκόταν ἐκεῖ πού σήμερα ὑπάρχει ὁ ναός τῆς Παναγίας τῆς Σπηλιώτισσας, πού εἶναι ἕνας μεγάλος λοξευτός σέ βράχο, τάφος πού βρίσκεται δίπλα ἀκριβῶς ἀπό τό ἀρχαῖο ἱερό ὅπου μιά ἀρχαία ἐπιγραφή, πού διεσώθη, φανερώνει ὅτι ἐκεῖ ἦταν ἱερό ἀφιερωμένο στίς Θεές Δήμητρα και Περσεφόνη.
Μία αίθουσα με απροσδιόριστη χρήση. Μία αίθουσα με απροσδιόριστη χρήση. Μία αίθουσα με απροσδιόριστη χρήση.
Αριστερά από το ιερό της Δήμητρος πάνω στον δρόμο διακρίνουμε σκαλισμένες κόγχες πάνω στον βράχο που φιλοξενούσαν ιερά αντικείμενα, σκεύη αλλά και αγάλματα.
Mόλις λίγα μέτρα δεξιά από την επιγραφή υπάρχει η είσοδος της κλίμακας που οδηγεί στην εκκλησία της Παναγίας Σπηλιώτισας ενω τα Μινωικά πατητήρια μέρος της Διονυσιακής λατρείας είναι διάσπαρτα και αμέτρητα (μεχρι στιγμής έχουν καταμετρηθεί 188 μόνο στην συγκεκριμένη περιοχή.)
ΘΕΑΙΣ ΔΗΜΗΤΡΙ ΚΑΙ ΚΟΡΗ ΛΑΡΚΙΑ ΑΡΤΕΜΕΙΣ ΕΚ ΤΩΝ ΙΔΙΩΝ
Σήμερα μπροστά ἀπό αὐτό τό ἱερό, περνᾶ ὁ αὐτοκινητόδρομος ὅμως ἀπό τίς δυό πλευρές κατά μῆκος τοῦ δρόμου, ἀπομένουν τα ἐρείπια ἀπό τά ἀρχαῖα τοιχώματα, στά ὁποῖα φαίνονται ἀνοίγματα-ὑποδοχές γιά τήν στήριξη ὀριζοντίων δοκαριῶν. Περίπου 9 ὑποδοχές εἶναι ἀρκετά φανερές καί δείχνουν ὅτι ὁ χῶρος θά πρέπει νά ἦταν στεγασμένος. Ἐπίσης ὑπάρχουν λαξεύματα πού εἶχαν τελετουργικό χαρακτήρα, βωμοί, κόγχες γιά ἀφιερώματα, βαθμίδες που δείχνουν ὅτι πρέπει νά περνοῦσε ἀπό ἐκεῖ λατρευτική πομπή κατά τίς ἱερουργίες πού φυσικά ἦταν ἀφιερωμένες (ὅπως μαρτυρεῖ ἡ ἐπιγραφή) στήν λατρεία τῆς Δήμητρος καί Κόρης ἀλλά καί τοῦ Διονύσου· αὐτό γίνεται φανερό:
Α. Γνωρίζουμε πώς τά μυστήρια τῆς Δήμητρος καί τοῦ Διονύσου ἑορτάζοντο μαζί (θά ἀναφερθοῦμε στήν συνέχεια πιό ἀναλυτικά στό θέμα αὐτό).
Β. Ὑπάρχουν ἐφμανῆ εὐρήματα πού παραπέμπουν σέ Διονυσιακές τελετές.
Ἀπέναντι ἀπό τήν Σπηλιώτισσα, βόρεια ἀπό τόν ἀσφαλτοστρωμένο δρόμο καί τό ἀρχαῖο ἱερό, ὑπάρχει ἕνα πλάτωμα ὅπου γύρω βρίσκονται λαξευμένοι στόν βράχο ἀρκετοί τάφοι καί κοντά σ’ αὐτούς ρέει ἕνας χείμαρρος. Οἱ τάφοι αὐτοί εἶναι μεγάλοι, διαθέτουν αἴθουσα νεκρικῶν τελετῶν, λάρνακες λαξευμένες στόν βράχο, ὅμως ὁ πιό ἐντυπωσιακός τάφος αὐτοῦ τοῦ χώρου εἶναι ἕνας μέ πολλή τέχνη λαξευμένος σ’ ἕνα μεμονωμένο βράχο, πού ἐπί χριστιανισμοῦ μετετράπη σέ ἐκκλησία ἀφιερωμένη στόν Ἅγιο Ἱωασάφ, πού θεωρεῖται ὅτι ἦταν Ἰνδός πρίγκιπας· πάντως τό ἀξιοσημείωτο εἶναι ὅτι κοντά σ’ αὐτόν τόν τάφο ὑπάρχει ἕνα μεγάλο πέτρινο μινωικό πατητήρι καί ἐπίσης στήν γύρω περιοχή ὑπάρχουν δεκάδες μινωικά πατητήρια, πού ἡ παρουσία τους σ’ ἕναν ἱερό χῶρο φανερώνει τήν λατρεία τοῦ Διονύσου.
ήν ἔρευνά μας, προχωροῦμε μέσα ἀπό τόν οἰκισμό γιά νά φθάσουμε στήν κορυφή τῆς περιοχής (ὄπου σήμερα βρίσκεται τό νεκροταφεῖο τοῦ χωριοῦ καί πού στήν ἀρχαιότητα ἦταν ἱερό, πού ἐπί χριστιανισμοῦ ὀνομάστηκε ὕψωμα Ἁγίου Γεωργίου καί χτίστηκε ἐπίσης ναός τοῦ Ἁγίου Γεωργίου πού ἀργότερα ἐρειπώθηκε), συναντούμε, σ’ ὅλη τήν διαδρομή, λαξευμένα σέ βράχους, ἑρμάρια καί θῆκες, πού τόποθετοῦσαν στήν ἀρχαιότητα διάφορα εἰδώλια καί λατρευτικά σκεύη. Στήν κορυφή, παρά τίς ἀλλαγές πού ἔχει ὑποστεῖ, διατηροῦνται ἀρκετά σημεῖα, ὅπου μποροῦμε νά δοῦμε τμήματα τῶν ἀρχαίων κτισμάτων καί κάτι πολύ ἐντυπωσιακό:
Ἕναν τεράστιο βράχο ὁριζόντιο πού στηρίζεται σέ ἄλλους δυό μικρό-τερους. Δίνει τήν ἐντύπωση μεγαλιθικῆς κατασκευῆς μέ ἱερό χαρακτήρα, πού συναντοῦμε μόνο σέ ἀρχαιότατους πολιτισμούς. Ὁ βράχος αὐτός ὀνομάζεται ”Καβαλάρης”. Στα χριστιανικά χρόνια διατηρήθηκε ἡ λατρευτική ἰδιότητά του καί συνδέθηκε μέ τόν Ἅγιο Γεώργιο τόν Καβαλάρη.
Πρέπει ἐδῶ νά ἐπιση-μανθεῖ ὅτι ἀπέναντι ἀπό τό ὕψωμα τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, βρίσκεται ἡ Ἀκρόπολις τῆς Ἀρχαίας Ριζινίας στήν ”Πατέλα” τοῦ Πρινιᾶ. Σ’ αὐτό τό ὕψωμα ”πλειοκαινικῶν σχηματισμῶν” ἡ Ἰταλική Ἀρχαιολογική Σχολή ἀνακάλυψε τό 1906-1908 τά ἐρείπια τῆς Ἀρχαίας Ριζινίας.
Στά ἐρείπια τῆς ἀρχαίας αὐτῆς πόλης, ἐκτός ἀπό εὐρήματα τῆς ὑστερομινωϊκῆς ἔως ἑλληνιστικῆς περιόδου (1600 π.Χ. – 67 π.Χ.) ἔχουν ἀνακαλυφθεῖ ἐρείπια ἀπό δυό Ναούς. Ἕνας ἀπ’ αὐτούς βρίσκεται στό τμῆμα τοῦ ὑψώματος, πού εἶναι ἀκριβῶς ἀπέναντι ἀπό τό ὕψωμα τοῦ Ἅγίου Θωμᾶ (Ἅγιος Γεώργιος), καί ἦταν ἀφιερωμένος στήν Ρέα (Ρέα = Γαῖα = Δημήτηρ). Ἀπό τίς στάχτες καί τά κόκαλα τῶν ζώων πού βρέθηκαν, πιστοποιεῖται ὅτι γίνονταν θυσίες. Γύρω καί μέσα στόν Ναό, βρέθηκαν πολλά γλυπτά ἀπό πωρόλιθο, τά ὁποῖα ἔχουν μεταφερθεῖ στό μουσεῖο Ἡρακλείου.
Ἐπίσης σέ κοντινή ἀπόσταση, ἔχουν ἀνακαλυφθεῖ λαξευτοί τάφοι μέ σημαντικά εὐρήματα. Τά προαναφερόμενα δείχνουν ὅτι ὑπῆρχε ἄμεση τελετουργική σχέση τῶν ἱερῶν τῆς περιοχής, πού ὀνομάζεται Ἅγιος Θωμᾶς καί τῆς Ἀρχαίας Ριζινίας καί μάλιστα οἱ μεγαλύτερες τελετουργικές ἐγκατα-στάσεις βρίσκονται στόν Ἅγιο Θωμᾶ. Ὑπάρχει μεγάλη πιθανότης νά ἦταν ἐνιαῖος λατρευτικός χῶρος καί ὄχι δυό ξεχωριστές περιοχές ὅπως ἐξελίχθηκαν σήμερα.
Πάντως ὅλα αὐτά μαρτυροῦν ὅτι μιά πολύ μεγάλη ἔκταση ἦταν ἀφιερωμένη σέ ἱερές τελετές ἰδιαίτερης σημασίας καί τό συμπέρασμα αὐτό ἐνισχύεται καί ἀπό τό γεγονός ὅτι στόν Ἅγιο Θωμᾶ ὑπάρχουν 49 βυζαντινές ἐκκλησίες κτισμένες ἐπάνω σε ἀρχαῖα ἱερά. Ὁ πρῶτος σημαντικός χριστιανικός ναός, πού χτίστηκε πάνω σέ ἀρχαῖο ἱερό στήν πόλη, εἶναι μιά τρίκλητη Βασιλική μέ τροῦλλο, πού βρίσκεται στό κέντρο τοῦ χωριοῦ. Τό βόρειο κλῖτος εἶναι ἀφιερωμένο στόν Ἅγιο Νικόλαο, τό κεντρικό στόν Ἅγιο Θωμᾶ καί τό νότιο στόν Ἅγιο Χαράλαμπο. Γιά κάποιο λόγο πού παραμένει ἄγνωστος, ἐπελέγει ὁ Ἅγιος Θωμᾶς γιά νά δώσει τό ὄνομά του στήν ἐκχριστιανισμένη πόλη.
Πρέπει νά προσθέσουμε ἐδῶ ὅτι ἐκτός ἀπό τά προαναφερθέντα εὐρήματα καί τήν ἐπιγραφή πού διασώθηκε, ὑπάρχει καί μιά ἀκόμη μαρτυρία πού ἐπιβεβαιώνει τήν λατρεία τῆς θεᾶς τῆς γῆς:
Στό λαξευτό σπήλαιο τῆς ”Ρογαλιᾶς” ὑπῆρχε ἄγαλμα τῆς θεᾶς Δήμητρας, τό σπήλαιο εἶχε μετατραπεῖ σέ χριστιανικό ναό, ὅπου συνυπῆρχε ὁ Σταυρός μέ τό ἄγαλμα τῆς Δήμητρας, ἕως τά 1910 πού δυό Ἄγγλοι ἀρχαιοκάπηλοι ἔκλεψαν τό ἄγαλμα, τό ὁποῖο βρίσκεται σήμερα σέ μουσεῖο τῆς Βοστόνης. Τό σπήλαιο αὐτό ἐδῶ καί πολύ καιρό ἔχει ἐγκαταλειφθεῖ.
Βρισκόμαστε, λοιπόν, μπροστά σέ μιά ἀποκάλυψη: Ὁ Ἅγιος Θωμᾶς εἶναι ἕνας ξεχασμένος καί ἀγνοημένος σημαντικός ἱερός τόπος. Τό ἀρχαῖο ὄνομα αὐτοῦ τοῦ τόπου εἶναι κι αὐτό ξεχασμένο· κατά καιρούς ἔχουν προταθεῖ διάφορα ὀνόματα ὅπως Θεκαί, Πανόννα, Ἀρκαδία, ὅμως, ἄν καί τά εὐρήματα δέν μᾶς ἀποκαλύπτουν τό ὄνομά του, μᾶς ἀποκαλύπτουν κάτι πολύ πιό σπουδαῖο, τήν λειτουργικότητά του, τό ὅτι ὑπῆρξε ἕνας χῶρος ὅπου ἐπραγματοποιοῦντο ἱερές τελετές ἀφιερωμένες στήν ”Δήμητρα καί Κόρη”. Οἱ τελετές αὐτές πρέπει νά ἦταν οἱ ἱερουργίες πού, ὅταν μεταφέρθηκαν ἀπό τήν Κρήτη στήν Ἐλευσίνα, ὀνομάστηκαν ”Ελευσίνια Μυστήρια”.
Πρέπει νά σημειώσουμε ἐδῶ ὅτι καί ὁ Paule Faure θεωροῦσε τό ἱερό καί τήν περιοχή πού σήμερα ὀνομάζεται Ἅγιος Θωμᾶς, σάν ἕνα ἀπό τά σημαντικώτερα λατρευτικά κέντρα τῆς Κρήτης καί ἐπισημαίνει ὅτι σύμφωνα μέ τούς Κρῆτες ἱστορικούς καί τόν Διόδωρο (V. 77) τά Ἐλευσίνια Μυστήρια κατάγονται ἀπό τήν Κρήτη στήν Ἀττική. Θά προσθέσουμε ἐνδεικτικά ἕνα μικρό τμῆμα ἀπό τόν Ὁμηρικό ὕμνο ”Εἰς Δήμητραν”:
”Μετά ἀπό περιπλάνηση ἡ Δήμητρα ἔφθασε στήν Ἐλευσίνα καί κάθισε κάτω ἀπό τήν σκιά μιᾶς ἐλιᾶς κοντά σ’ ἕνα πηγάδι πού βρισκόταν δίπλα στό Παρθένιο Φρέαρ (βλ. Ἀγέλαστος Πέτρα) ἐκεῖ ἔφθασαν οἱ θυγατέρες τοῦ βασιλιᾶ τῆς Ἐλευσίνος Κελεοῦ, ἡ Καλλιδίκη, ἡ Κλεισιδίκη, ἡ Δημώ καί ἡ Καλλιθόη. Τήν ρώτησαν ποιά εἶναι, πότε ἦλθε καί ἀπό ποῦ, ἡ Δήμητρα ἀποκρίθηκε ὅτι καταγόταν ἀπό τήν Κρήτη, ὅτι εἶχε αἰχμαλωτισθεῖ ἀπό ληστές στό λιμάνι τῆς Κνωσοῦ καί μετά ἀπό 9 ἡμέρες κατάφερε νά δραπετεύσει, μόλις τό πλοῖο τῶν ληστῶν ἔφθασε στό Θωρικό…”.
Θά προσθέσουμε ἐδῶ γιά νά συμπληρωθεῖ αὐτή ἡ συνοπτική παρουσίαση τοῦ θέματος ὅτι:
Γαῖα = Ρέα = Δημήτηρ καί Δημήτηρ – Διόνυσος ἑορτάζοντο μαζί στά Ἐλευσίνια· γιά τούς μύστες Διόνυσος καί Ἄδης (ὁ ὁποῖος ἀπήγαγε τήν Περσεφόνη) ταυτίζονται (”Ἱερός Γάμος” Βάκχου – καί Κόρης στά Ἐλευσίνια). Ἐπίσης στήν Μεγάλη Ἑλληνική Ἐγκυκλοπαίδεια ἀναφέρεται μεταξύ ἄλλων ὅτι αὐτός πού ἤθελε νά μυηθεῖ στά Ἐλευσίνια ἔπρεπε πρῶτα νά μυηθεῖ στά Ἄγρα Μυστήρια, τά ὁποῖα ἀποτελοῦσαν ἑορτή ὄχι τῆς Δήμητρας, ἀλλά τοῦ Διονύσου καί τῆς Περσεφόνης, ἡ ὁποία κατά παράδοση ἦταν καί σύζυγός του.
Στόν τόπο αὐτόν, λοιπόν, φαίνεται ὅτι ἐτελοῦντο ἱερουργίες πρός τίς χθόνιες θεότητες, ἐπίσης ἡ συνύπαρξη τόσων λαξευτῶν τάφων καί ἱερῶν μαρτυρεῖ καί κάτι ἀκόμη: ὅτι πρέπει ὁ χῶρος νά λειτουργοῦσε καί σάν Νεκρομαντεῖο, δηλαδή τόπος ἐπικοινωνίας μέ τον Χθόνιο Κόσμο.
Εἶναι συγκλονιστικό ὅτι γιά τά προαναφερόμενα, ὑπάρχει καί μιά μαρτυρία πού δέν μπορεῖ νά ἀμφισβητηθεῖ, εἶναι ἕνα ἔθιμο πού επιβιώνει στήν περιοχή αὐτή ἐδῶ καί χιλιάδες χρόνια, ἕνα ἔθιμο προσφορῶν στίς Χθόνιες Θεότητες:
Δίπλα στό ἀρχαῖο ἱερό στήν ”Σπηλιώτισσα”, ὑπάρχει μιά χαώδης σχισμή, πού τώρα τήν ἔχουν κλείσει· μέσα ἀπ’ αὐτήν διακρινόταν ὁ χείμαρρος πού περιβάλλει τό ἱερό. Στήν σχισμή αὐτή, οἱ κάτοικοι τοῦ Ἁγίου Θωμᾶ, ἐρριχναν (μέχρι πρόσφατα πού χτίστηκε μέ τοῦβλα) τά ροῦχα καί τά αγαπημένα ἀντικείμενα τῶν νεκρῶν τους· αὐτή ἡ πράξη προσφορᾶς καί ἐπικοινωνίας μέ Χθόνιες ὀντότητες ἀποτελεῖ ἕνα πλῆγμα ἐναντίον τῆς λησμονιᾶς καί τῆς ἐγκατάλειψης αὐτοῦ τοῦ σημαντικοῦ ἱεροῦ χῶρου, πού περιμένει νά ἀναγνωριστεῖ ξανά ἡ ἀξία του καί ἴσως νά ἀποκαλύψει τά μυστικά του σέ ὅσους ἐπιθυμοῦν νά τά γνωρίσουν…
Βιβλιογραφία
Μεγάλη Ἑλληνική Ἐγκυκλοπαίδεια. Ἐγκυκλοπαίδεια ”Πυρσός”.
Paul Faure: ἱερά σπήλαια τῆς Κρήτης Ἡράκλειο 1996.
Στ. Σπανάκη:
Πόλεις καί Χωριά τῆς Κρήτης στό πέρασμα τῶν αἰώνων. Τόμος Α΄, Ἡράκλειο 1991.
Ν. καί Μ. Ψιλάκη: Τ.Α.Β. Spatt: Ταξίδια καί ἔρευνες στήν Κρήτη τού 1850, τόμος Β΄, Ἡράκλειο 2007.
Το άρθρο της Χαρίκλειας Κοσμαδάκη-Ζωγραφάκη πρωτοδημοσιεύτηκε στο τεύχος 90 του περιοδικού Ιχώρ.
