ΣΤΗΝ ΔΕΛΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΑΡΙΝΗ ΙΣΗΜΕΡΙΑ
ΕΟΡΤΑΖΑΝ ΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ
ΥΣΤΕΡΑ ΑΠΟ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ
ΝΑΥΣΙΝΟΟΣ: ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ (ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ) ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
ΕΡΕΥΝΑ & ΚΕΙΜΕΝΟ: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΤΤΗΣ
ΑΠΟΔΟΣΕΙΣ, ΠΗΓΕΣ, ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ & ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΑΔΡΙΑΝΟΣ ΜΠΕΖΟΥΓΛΩΦ
ΠΑΡΑΓΩΓΗ: © + ℗ STUDIO ΝΑΥΣΙΝΟΟΣ 2024
All rights reserved
Ο όρος «ἐπιφάνεια» στην Αρχαία Ελλάδα συνδέθηκε εννοιολογικά με τη χαραυγή και αλληγορικά με θεότητες ηλιακού χαρακτήρα (όπως ο Απόλλων και ο Διόνυσος), το στοιχείο της απροσδόκητης εμφάνισης και κατεξοχήν σε θεολογικό επίπεδο, με μυθολογικές αφηγήσεις περί εμφανίσεων θεοτήτων προς λατρευτές και ιερείς / ιέρειες σε έναν συγκεκριμένο τόπο ή πόλη . Εορτή με το όνομα «Επιφάνεια», ισως χθόνια, κατά την οποία τελούνταν θυσίες, αναφέρει ο Αθήναιος, στα χρόνια του Δημητρίου Πολιορκητή, Μακεδόνα άρχοντα των Αθηνών στα τέλη του 4 αιώνα π.Χ .
Ο όρος «θεοφάνεια» δεν είχε ιδιαίτερη χρήση στην αρχαία Ελλάδα, συγκριτικά με τον όρο «επιφάνεια». Ο όρος «θεοφάντης» σήμαινε αυτόν ο οποίος αποκαλύπτεται από τον Θεό, ενώ ο όρος «θεοφάντωρ» σήμαινε τον ιερέα ο οποίος αποκάλυπτε τον θεό. Με το όνομα «Θεοφάνια», απάντα δελφική εορτή, η οποία τελούνταν το αργότερο κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Αναφερόμαστε, βέβαια, στα «Θεοφάνια τὰ ἐν Δελφοῖς». Κατά την διάρκεια της εορτής, παρουσιάζονταν το άγαλμα του Απόλλωνα και των άλλων θεοτήτων προς τους θρησκευτές και μέσα σ ́ έναν αργυρό κρατήρα, ανάθημα του βασιλιά Κροίσου, πραγματοποιούνταν κράση του οίνου με νερό . Ορισμένοι μελετητές ταύτισαν την εορτή «Θεοφάνια» με την δελφική «Θεοξένια» κατά την οποία καλούνταν διαπρεπείς όπως ο Πίνδαρος και αργότερα απόγονοι του οίκου του . Από την άλλη, ο Πολυδεύκης μαρτυρεί διάφορες κατηγοριοποιήσεις εορτών / εορτάσιμων καιρών. Μέσα σε αυτές διακρίνει την εορτή Θεοφάνεια, από την Θεοξένια . Σε κάθε περίπτωση, στους Δελφούς τιμούσαν εννέα μήνες τον Απόλλωνα, του οποίου η λατρεία του έπαυε για τρεις μήνες, αρχής γενομένης από το χειμερινό ηλιοστάσιο (21 Δεκεμβρίου). Η ολοκλήρωση του τριμήνου της διονυσιακής λατρείας, σήμανε την εαρινή επιστροφή της λατρείας του Απόλλωνα, συνδέονταν με το γενέσιο του και αυτό τιμώνταν πρώτιστα στα δελφικά Θεοφάνια. Γνωρίζουμε, επίσης, πως εορτή με το όνομα αυτό είχε θεσπιστεί στην Χίο
Υπήρχαν, επίσης, εορτές με σχετικές αναλογίες διονυσιακού χαρακτήρα. Ο Πλίνιος διασώζει την μαρτυρία του Μουκιανού για την εορτή «Θεοδοσία» της Άνδρου, αλλά και πως κατά την τέλεση στο ίδιο νησί της εορτής Διονύσια κατ ́ Αγρούς (από τα τέλη Δεκεμβρίου έως την 5η Ιανουαρίου), ανέβλυζε νερό από πηγή σχετιζόμενη με έναν βακχικό βωμό. Παραδίδονταν είτε πως είχε οινώδη γεύση, είτε πως μετατρέπονταν σε οίνο . Φαίνεται πως κατά τις ίδιες εορτές τιμούσαν μία μυθολογούμενη επιφάνεια – άφιξη του Διονύσου στο νησί με κάποιο καράβι . Αναφορά σε εορτή όπου συνέβαινε ιερό σημείο μετατροπής ύδατος σε οίνο μαρτυρείται επίσης στην Ηλίδα, αλλά και την πόλη Τέω της Μικράς Ασίας, όπως μαρτυρούν οι Παυσανίας και Διόδωρος Σικελιώτης. Κατά κανόνα τέτοιες εορτές σχετίζονταν με το γενέσιο του Διονύσου .
Η έννοια της επιφάνειας, τελετουργικά συνδέονταν με την αποκάλυψη των λατρευτικών αγαλμάτων μίας θεότητας, όπως είδαμε να συμβαίνει στα δελφικά Θεοφάνια. Όταν τελούνταν ανάλογες ιερές επιφάνειες, οι λατρευτές προσέρχονταν προς τα σχετικά αγάλματα, προσκομίζοντας τις προσφορές τους. Στην τέχνη, παραστάσεις επιφάνειας, με την θεότητα όρθια ή ένθρονη και κάποιον ιερέα / ιέρεια ή λατρευτή να παραστέκεται σε αυτήν, απεικονίσθηκε λιγότερο στις αγγειογραφίες και περισσότερο σε αναθηματικά ανάγλυφα. Μεταξύ των ιερών επιφανειών ξεχωρίζει αυτή της Περσεφόνης, της οποίας η αρπαγή και επιφάνεια υπήρξε κεντρικό θέμα πολλών μητρώων και διονυσιακών εορτών σε διάφορες αρχαιοελληνικές πόλεις . Πολύ ενδιαφέρουσα είναι τέλος η επισήμανση, πως στα ομηρικά κείμενα ανάλογες επιφάνειες δεν αφορούν απαραίτητα την θεωρία μίας θεότητας, αλλά κυρίως το άκουσμα της θείας φωνής της ως μοναδικής, που δεν θα μπορούσε να παρερμηνευθεί με οποιοδήποτε φυσικό ήχο.
